مناظرات در تمام دنیا عموما بر محور مهم‌ترین و پرتنش‌ترین مسائل رایج در هر کشور و جامعه شکل می‌گیرد و در بسیاری موارد شرکت‌کنندگان، برای به مخمصه انداختن رقیب و جلب نظر مخاطبان، مباحاث و حتی واژگان جنجال‌برانگیزی را در حین مناظرات به زبان می‌آورند.
مناظرات انتخابات ریاست جمهوری در ایران در شرایطی آغاز شده که با گذشت 2 مناظره، در مقایسه با دوره‌های پیشین از سطح پایین‌تری برخوردار بوده است.
با این حال، علی‌رغم این‌که موضوع دور اول مناظره میان کاندیداها متمرکز بر موضوعات اقتصادی بود و موضوع دور دوم متمرکز بر مسائل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی اما به باور عموم کارشناسان هیچ کدام از آن‌ها به طور مشخص از برنامه‌های اقتصادی یا فرهنگی اجتماعی خود برای مدیریت کشور سخن نگفتند.
به نظر می‌رسد جدای از این پرسش که آیا هر کدام از آن‌ها اساسا دارای برنامه جامع هستند یا خیر، نحوه مدیریت مناظره‌ها -اعم از طرح سئوالات کارشناسان و نحوه اداره جلسه بالاخص در زمانی که شرکت‌کنندگان خارج از موضوع تعیین‌شده سخن می‌گویند- در کیفیت ارزیابی برنامه‌های کاندیداها توسط دنبال‌کنندگان بسیار موثر است. به همین بهانه نگاهی به تاریخ‌چه مناظرات انتخاباتی، قوانین و مقررات حاکم بر آن و جنجالی‌ترین نمونه‌های آن خواهیم داشت.
بخش جدایی‌ناپذیر کارزارهای انتخاباتی
مناظرات انتخاباتی در دهه‌های اخیر در بسیاری از کشورها به امری رایج مبدل شده است. در کشورهای دموکراتیکی که به صورت ریاستی اداره می‌شوند مناظره میان کاندیداهای ریاست‌جمهوری و در کشورهایی که به صورت پارلمانی اداره می‌شوند مناظره میان رهبران احزاب رقیب به عنوان مهم‌ترین مناظره‌ها به شمار می‌رود که عموما از شبکه‌های تلویزیونی رسانه‌های اجتماعی به طور مستقیم پخش و مخاطبان زیادی را به خود جلب می‌کند.
مناظرات در تمام دنیا عموما بر محور مهم‌ترین و پرتنش‌ترین مسائل رایج در هر کشور و جامعه شکل می‌گیرد و در بسیاری موارد شرکت‌کنندگان، برای به مخمصه انداختن رقیب و جلب نظر مخاطبان، مباحاث و حتی واژگان جنجال‌برانگیزی را در حین مناظرات به زبان می‌آورند. تنش‌ها در مناظرات انتخاباتی در گرجستان به میزانی بوده که در طی دوره‌هایی شرکت‌کنندگان در اتاق‌هایی جداگانه به مناظره می‌پرداختند.
انقلاب تکنولوژی در مناظرات انتخاباتی
تا پیش از دهه 1920 با وجود گسترش مطبوعات آزاد، مناظرات انتخاباتی نقش چندان پررنگی را در کارزار انتخاباتی بازی نمی‌کردند. تا آن زمان اندک شمار مناظراتی از طریق انتشار مقالاتی در روزنامه‌ها و چند باری هم گفت‌وگوی چشم در چشم در میدان‌های ورزشی و تالارهای اجتماع شهرها برگزار شده بود (مشهورترین آن‌ها مجموعه هفت مناظره در سال 1858 بین آبراهام لینکلن و سناتور استیون داگلاس در رقابت بر سر کرسی مجلس سنای ایالات متحده بود. مناظرات رو در رو و بدون حضور مجری بود. نامزدها به نوبت در هر جلسه با یک سخنرانی یک ساعته آغاز می‌کردند، سپس نامزد دیگر یک ساعت و نیم فرصت داشت که به نقد او بپردازد، و سرانجام نامزد اول بحث را با پاسخ نیم ساعته خاتمه داد).
با این حال از این زمان و با پخش مناظرات میان کاندیداها از طریق گیرنده‌های رادیویی و بازتاب گسترده آن در مطبوعات، مناظرات انتخاباتی مورد توجه عموم قرار گرفت. اما انقلاب واقعی چهار دهه بعد و در هنگام پخش زنده تلویزیونی مناظره میان ریچارد نیکسون، نامزد حزب جمهوریخواه آمریکا با جان اف کندی، نامزد حزب دموکرات طی انتخابات سال 1960 به وقوع پیوست. اگر چه 16 سال به طول انجامید تا بار دیگر مناظرات انتخاباتی به صفحات گیرنده‌های تلویزیونی بازگردد، اما تاثیر آن به گونه‌ای بود که آینده کارزارهای انتخاباتی به پخش زنده مناظرات میان کاندیداها گره بخورد.
بدون شک پخش تصاویر مناظره نیکسون و کندی نقش مهمی را در نتیجه انتخابات بازی کرد و بازی‌گران این میدان را متوجه اهمیت آن کرد. مارشال مک لوهان، نظریه‌پرداز به نام حوزه ارتباطات و علم رسانه‌ها با تقطیع صحنه‌های مناظره تلویزیونی کندی و نیکسون از حرکات دست و صورت کندی، تخته تیره رنگی که پشت او قرار داشت، و تواضع و متانتی که در گفتار وی بود به عنوان عوامل اصلی جلب رای موافق مردم به عنوان نکته های تاثیر گذار سخن رانده است. او توضیح می‌دهد که واکنش‌های کندی متعلق به دوران تلویزیون (رسانه سرد) بود و نیکسون برای رسانه گرم (رادیو) ساخته شده بود و بنابراین بر پختگی صدا و طمانیته و حضور ذهن و تجربه اش تکیه می‌کرد و توجهی بر رفتارهای فیزیکی‌اش نداشت.
بدین ترتیب بود که با تاثیر غیرقابل پیش‌بینی نخستین مناظره تلویزیونی بر رای مردم آمریکا که بالغ بر 70 میلیون نفر آن را تماشا کرده بودند، برنامه‌هایی از این دست مبدل به بخش همیشگی و جدانشدنی در انتخابات آمریکا و سپس کشورهای اروپائی و بسیاری کشورهای دیگر شد.
انتخابات ریاست جمهوری 2019 اوکراین رویکرد جدیدی را در مناظرات رهبران ابداع کرده است، جایی که ولدیمیر زلنسکی رئیس جمهور کنونی و نامزد وقت ریاست‌جمهوری، پیشنهاد برگزاری مناظره ها را در بزرگ‌ترین ورزشگاه این کشور، استادیوم المپیک کیف، ارائه داد. پس از مذاکرات فراوان ، مناظره ها 48 ساعت قبل از انتخابات بین رئیس‌جمهور وقت پیتر پوروشنکو و زلنسکی و در حضور نزدیک به 30 هزار تماشاگر برگزار شد.
شیوه متداول برگزاری مناظرات
قالب دقیق بحث میان کاندیداها و رهبران سیاسی متفاوت است، اما به طور معمول بحث با شروع یک سخنرانی کوتاه آغاز می‌شود. سپس یک یا چند تن از از روزنامه‌نگاران مشهور مجموعه سئوالات از پیش تعیین شده ای را طرح می‌کنند که باید توسط همه کاندیداها پاسخ داده شود. پس از ارائه پاسخ‌ها، ممکن است فرصتی کوتاه برای چالش به آن پاسخ‌ها به دیگران داده شود. در انتها نیز ممکن است زمانی به یک بحث داغ آزاد برای همه اختصاص یابد. مجری معمولاً سعی می‌کند از این طریق بر اجرا مسلط باشد، و بعد از سپری شدن زمان اختصاص داده شده، بحث را متوقف کند تا سوال بعدی مطرح شود. در پایان هم هر یک از کاندیداها سخنان پایانی خود را بیان می‌کند.
پرهیاهوترین مناظره‌ها
نیکسون-کندی (1960)
همان گونه که اشاره شد در 26 سپتامبر 1960 دنیا شاهد اولین مناظره انتخاباتی بود که به طور زنده از تلویزیون پخش می‌شد که با پرسش‌های چند روزنامه‌نگار معروف مواجه بودند. به نظر می‌رسید نیکسون به دلیل آگاهی از سیاست خارجی و تبحر در بحث‌های رادیویی، دارای قدرت برتری باشد ضمن آنکه در نظرسنجی‌ها هم از کندی پیش بود. با این حال به دلیل ناآشنایی او با قالب جدید بحث‌های تلویزیونی و تاثیر عواملی چون رنگ، نور و بازتاب حرکات ظاهری بدن در مناظره اول از دید بینندگان ناکام ماند.
معروف است که نیکسون مانع استفاده از مواد آرایشی برای گریم چهره‌اش در برابر پروژکتورهای استودیو شد و بدین ترتیب خیلی زود شروع به پاک کردن عرق پیشانی با دستمال کرد که این کار تصویری از یک فرد درمانده در برابر سولات را به ذهن تماشاگران متبادر می کرد. در مقابل کندی خوش تیپ با بیان بهترش توانست نظر رای دهندگان را به خود جلب کرده و به وضوح فاصله اش را با نیکسون کاهش دهد. در این مناظره کندی رقیب جمهوری خواه خود را از میدان به در کرد و در نهایت انتخابات پیروز شد. نیکسون در انتخابات بعدی در سال ۱۹۶۸ بارها با پیشنهاد هیوبرت هامفری رقیب دمکرات خود برای شرکت در یک مناظره زنده تلویزیونی مخالفت کرد و سرانجام موفق به کسب کرسی ریاست جمهوری شد.
کارتر – فورد (1976)
بعد از 16 سال مناظره کاندیداهای ریاست‌جمهوری به صفحه تلویزیون‌های خانگی بازگشته بود. جرالد فورد، که دو سال پیش از آن پس از استعفای نیکسون وارد دفتر ریاست‌جمهوری شده بود شده بود، با سه مناظره با رقیب دموکرات خود، جیمی کارتر موافقت کرد (یکی در مورد مسائل داخلی، دیگری در مورد سیاست خارجی و دیگری در مورد هر موضوعی). اتحادیه زنان رأی دهنده از این مناظرات حمایت مالی کرد و این تغییری چشم‌گیر در مقایسه با مناظرات کندی-نیکسون بود که توسط خود شبکه های تلویزیونی حمایت مالی شده بود (از سال 1987 کمیسیون مناظره‌های انتخاباتی با حمایت جمهوری‌خواهان و دموکرات‌ها تشکیل و برگزاری و حمایت مالی از مناظره‌ها را برعهده گرفته است. حذف نامزدهای خارج از این دو حزب از جریان مناظرات همواره موضوع اعتراض به این کمیسیون بوده است).
مناظره تلویزیونی سال ۱۹۷۶ درست در میانه درگیری آمریکا در یکی از حساس‌ترین برهه های جنگ سرد با اتحاد جماهیر شوروی برگزار شد. پس از یک بحث و گفت وگوی موفقیت آمیز اولیه، فورد در وضعیت ناخوشایندی قرار گرفت و اظهار داشت: «هیچ سلطه اتحاد جماهیر شوروی در اروپای شرقی وجود ندارد و تحت حکومت فورد چنین چیزی نیز وجود نخواهد داشت». این اظهارات در بحبوحه جنگ سرد بین شوروی و آمریکا و در شرایطی ایراد شد که کشورهایی مثل لهستان، رومانی، مجارستان همه عضو بلوک شرق و متحد شوروی بودند. برخی می گویند که این اظهارات خود زمینه شکست وی را فراهم کرد.
مجری این مناظره حتی از کارتر دوبار خواست تا به فورد فرصت دهد تا این اشتباه خود را تصحیح کند. اما نامزد جمهوری خواه بر اظهارات خود پافشاری کرد. در پایان، وی امتیاز انتخاب مجدد خود از سوی رای دهندگان آمریکایی را از دست داد. دست دادن جیمی کارتر با فورد پس از این مناظره در ۶ اکتبر ۱۹۷۶ در سانفرانسیسکو، به منزله خداحافظی همیشگی این رئیس جمهوری جمهوریخواه با دنیای سیاست بود.
جورج.دبلیو بوش-ال‌گور
مناظره سال ۲۰۰۰ به گونه‌ای برگزار شد که شرکت کنندگان گویا در یک شوی تلویزیونی حضور پیدا کرده بودند و هر دو ماه‌ها برای اولین مناظره زنده تمرین و مطالب خود را آماده کرده بودند. آه کشیدن‌های ال‌گور، حرکات چشم و پوزخندهای وی صحنه هایی دراماتیک را به نمایش می گذاشت، هر چند او از نظر عقل و منطق نسبت به بوش، برتر قلمداد می شد، اما این برتری با رفتار مغرورانه او خنثی می شد.
گور در این مناظره بسیاری از بینندگان را با حالت های چهره خود که به لطف وضوح بیشتر در نمایشگرهای تلویزیون به راحتی قابل دیدن بود، آزرده خاطر کرد. زمانی که بوش صحبت می کرد، چندین بار سرش را تکان داد، چشمانش را چرخاند و آه کشید و نشان داد که چقدر از سخنان حریف عصبانی شده است. گور حتی در یکی از لحظات حساس مناظره، ناگهان به طرف بوش خیز برداشت تا او را در حالی که صحبت می کرد نا آرام کند. بوش اما با خونسردی سری تکان داد و به اظهارات خود ادامه داد.
کلینتون – ترامپ
مناظره تلویزیونی سال 2016 با مناظره‌های پیش از این جهت تفاوت داشت که دو طرف با حضوری طولانی در برابر دوربین های تبلیغاتی بیش از آنکه باهم روبرو شوند، به دور سر یکدیگر چرخیدند. برای اولین بار، نامزدها مجبور به ایستادن در پشت میزهای ثابت نبودند و اجازه داشتند که با میکروفون خود در استودیو آزادانه حرکت کنند. ترامپ دائماً سخنان تهدیدآمیزی در مورد همسر بیل کلینتون، رئیس جمهور سابق بیان می کرد و مدام در پس چهره هیلاری و رو به دوربین او ظاهر می شد. اما این حرکات که به عنوان تاکتیک ناامن سازی روانی از سوی ترامپ به کار می رفت، کارساز نبود – نظرسنجی های بعدی هیلاری را به عنوان برنده نبرد تلویزیونی نشان داد و این پیشتازی تا روز انتخابات نیز حفظ شد. با این حال در روز انتخابات، ورق برگشت و کلینتون از ترامپ شکست خورد.
بایدن-ترامپ
رفتار ترامپ در مناظره اول با بایدن منجر به تغییراتی در قوانین مناظرات شد. بر این اساس کمیسیون مناظرات انتخاباتی تصمیم گرفت برای جلوگیری از آشفتگی صوتی میکروفون هر یک را هنگام سخنان طرف مقابل قطع کند. این تصمیم پس از مشاهده موارد انتقاد آمیز بی‌نظمی و آشفتگی در مناظره نخست میان دونالد ترامپ و جو بایدن، دو نامزد جمهوریخواه و دموکرات انتخابات ریاست جمهوری ماه نوامبر اتخاد شد. در طی مناظره اول ترامپ به دفعات سخنان رقیبش را قطع کرد تا در نهایت بایدن خطاب به او گفت: « خفه می‌شی مرد»! در همین مصاحبه ترامپ زمانی که با سئوالی در مورد گروه «پسران مغرور» مواجه شد پاسخ داد: «بچه‌ها عقب بایستید و منتظر باشید»؛ جمله‌ای که پس از حادثه حمله به ساختمان کنگره در روز ششم ژانویه بسیار جنجال‌برانگیز شد.