به رغم آن که هفته هاست نتایج انتخابات ریاست جمهوری در ایران مشخص و از هفته پیش دولت جدید به طور رسمی کار خود را آغاز کرده، اما نحوه مواجهه این دولت با پرونده هسته ای و مذاکرات وین هم چنان در هاله ای از ابهام قرار دارد.
ویک وادامز و دیوید وینر، تحلیلگران خبرگزاری بلومبرگ با انتشار یادداشتی با عنوان «با افزایش تنش‌ها، از انگیزه‌های بایدن برای حصول یک توافق هسته ای با ایران کاسته می‌شود» مدعی هستند با افزایش تنش ها در منطقه و سردرگمی آمریکایی ها به نسبت مواضع دولت جدید در ایران، دولت بایدن در حال ارزیابی گزینه های تازه تری است.
ارزیابی گزینه‌های تازه
دولت جو بایدن با این واقعیت هشدارآمیز روبرو است که این احتمال وجود دارد که بازگشت به توافق هسته‌ای ایران امکان‌پذیر نباشد، چرا که [به زعم آنها] جمهوری اسلامی در جست‌وجوی راه‌هایی برای دور زدن تحریم‌های ایالات متحده و افزایش ظرفیت خود برای ساختن ساخت بمب است.
به گفته افرادی آگاه به روند مذاکرات، مقامات آمریکایی پس از ماه‌ها مذاکره درباره بازگشت مجدد به توافق، در حال بررسی گزینه‌هایی هستند که در صورت عدم حصول توافق، باید در نظر داشته باشند. گرچه ایالات متحده هنوز خواستار بازگشت سریع به توافق، با هدف دستیابی به یک توافق «طولانی‌‌تر و قوی‌تر» است، اما افراد مذکور یادآور شده‌اند که دولت بایدن گزینه‌های دیگری را هم در نظر داشته باشد، از جمله این که به عنوان یک گام موقت، ایالات متحده برخی از تحریم‌ها را به طور محدود لغو کند تا در ازای آن ایران برخی از تحریک‌کننده‌ترین فعالیت‌های هسته‌ای‌اش را متوقف سازد.
واکنش به تنش‌های فزاینده
این رویکرد جدید تا حدی نوعی واکنش به افزایش تنش‌ها هم‌زمان با بر سر کار آمدن دولت محافظه‌کار جدید در ایران است که همراه با موجی از حوادث تنش‌زا و تحریک‌آمیز بوده است، از جمله حمله موشکی از جنوب لبنان به اسرائیل که منتسب به گروه حزب الله -تحت حمایت ایران- شده و حمله به نفتکش مرسراستریت در دریای عمان -که منجر به کشته شدن یک شهروند رومانیایی و یک شهروند بریتانیایی شد و بر آشفتگی بازارهای نفت افزود- که اسرائیل و دولت‌های غربی ایران را متهم به مسئولیت در این حادثه می‌کنند. [امری که مقامات جمهوری اسلامی بلافاصله آن را تکذیب کرده‌اند]
به گفته علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین‌المللی بحران که پیش از این پیشنهادی برای بازگشت به توافق ارائه داده بود: «این هرگز کار آسانی نیست، اما همچنان این امید وجود دارد که هر دو طرف محاسبه کنند که احیای توافق همچنان کم هزینه ترین گزینه است. اما در این بین هر دو طرف از این بابت مقصر هستند که فرصت طلایی را از دست داداند».
سرشکستگی بزرگ
عدم بازگشت به توافق برجام یک شکست بزرگ برای جو بایدن تلقی خواهد شد، چرا که احیای این توافق چندجانبه به عنوان اولویت اصلی سیاست خارجی و کلید برنامه‌های او برای خاورمیانه –علی‌رغم مخالفت متحدان منطقه‌ای آمریکا هم‌چون اسرائیل و دولت‌های حاشیه خلیج فارس- قلمداد می‌شود. پس از خروج ایالات متحده از برجام در دوران ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ در سال 2018، شش دور مذاکرات در وین، از زمان روی کار آمدن بایدن پیشرفت چندانی نداشته، و هنوز تاریخی برای دور هفتم مذاکرات تعیین نشده است.
به گفته چند نفر از افراد آگاه به مذاکرات که تمایلی به فاش شدن نامشان نداشتند، ایالات متحده همچنان هدف بازگشت کامل به مفاد توافق را دنبال می‌کند، اما هم‌چنین آنها اذعان کردند که هنوز شواهدی مبنی بر آمادگی دولت ایران برای انجام این کار در دست ندارند.
چشمِ نگرانِ بازارها
بازارها با دقت اوضاع را دنبال می‌کنند. طی هفته گذشته، بهای نفت در حدود 7.7 درصد کاهش یافت و شاهد بزرگ‌ترین افت قیمت هفتگی از ماه اکتبر بود، چرا که نگرانی‌ها از بابت تاثیر اقتصادی همه‌گیری سویه دلتای ویروس کرونا در مرکز توجه قرار داشت. اما با حمله به نفتکش تحت مالکیت یک شرکت اسرائیلی و هشدار بنی‌گانتز، وزیر دفاع اسرائیل، مبنی بر آمادگی اسرائیل برای حمله به ایران در صورت نیاز، بازارها نیز بی ثبات شدند.
به گفته منابع مذکور، چالشی که مذاکره‌کنندگان آمریکایی با آن روبرو هستند این است که دولت بایدن نتوانسته از اهرم تحریم‌ها برای جلوگیری از نقض مفاد توافق استفاده کند، و این در حالی است که ایران با بر سر کار آمدن یک رئیس‌جمهور جدید محافظه‌کار و پیشرفت در برنامه هسته‌ای‌ْ، این پیام را ارسال می‌کند که علی‌رغم تداوم فشارهای اقتصادی ناشی از تحریم‌ها، حاضر به کوتاه آمدن نیست.
حرکت سریع ایران
ایالات متحده و مقامات اروپایی از این بابت نگرانند که به سرعت به زمانی نزدیک می‌شویم که فن‌آوری و توانایی دانش هسته‌ای ایران تا آن‌جا پیش می‌رود که هرگونه بازگشت به برجام بی‌معنی خواهد بود و باید یک توافق کاملا جدید منعقد شود. این توافق به گونه‌ای تنظیم شده بود که ایران را در فاصله یک ساله از توانایی تولید سلاح هسته‌ای نگه دارد. اما در حال حاضر این برنامه با سرعت پیش می‌رود و گمان می‌رود که به زودی این توانایی را خواهد داشت که به سرعت بمب بسازد؛ اهر چند که مدت‌هاست تهران اعلام کرده قصد انجام چنین کاری را ندارد.
دولت بایدن نسبت به اهداف کنونی ایران سردرگم است. بر اساس اطمینان‌هایی که دولت قبلی ایران داده بود، اعتقاد بر این بود که دو طرف می‌توانند پس از انتخاب رئیسی اما تا پیش از به قدرت رسیدن او به توافق برسند. اما در نهایت این اتفاق نیفتاد و اکنون مقامات می‌گویند که از نظر آنها دولت فعلی هنوز تصمیم نگرفته که می‌خواهد در چه مسیری قدم بگذارد. رئیسی هفته گذشته طی در سخنرانی مراسم تحلیف گفت: «تحریم‌ها علیه مردم ایران باید برداشته شود و ما از هرگونه تلاش دیپلماتیک برای رسیدن به این هدف حمایت خواهیم کرد». ضمن آن‌که او نسبت به مداخله خارجی در منطقه هشدار داد.
به گفته یکی از دیپلمات‌های ارشد غربی که آگاه به روند مذاکرات است و تمایلی به افشای نامش ندارد، سرعت آهسته مذاکرات برخی فرضیه‌ها را در مورد آن‌چه در آینده به وقوع خواهد پیوست، تکمیل می‌کند. این شامل امیدهایی مبهم برای یک توافق گسترده‌تر می‌شود که نگرانی‌ها در مورد برنامه موشک‌های بالستیک ایران و فعالیت‌های منطقه‌ای این کشور را هم در بر می‌گیرد.
ند پرایس، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا هفته گذشته گفت: «ما از ایران می‌‌خواهیم که به سرعت به میز مذاکره بازگردد تا بتوانیم کار خود را به نتیجه برسانیم». و البته او بار دیگر متذکر شد: «فرصت برای بازگشت متقابل به تعهدات مصرح در برجام برای همیشه دوام نخواهد داشت».
تحریم ها پابرجاست
به نظر می‌رسد کفه ترازو هنوز به نفع ایالات متحده است چرا که رژیم سخت‌گیرانه تحریم‌ها که در زمان ترامپ اعمال شد، فشار بی سابقه‌ای را به تهران وارد کرده چرا که اقتصاد کشور را در تنگنا قرار داده است. بر اساس داده‌های بلومبرگ، صادرات نفت خام و میعانات گازی ایران از بیش از 3 میلیون بشکه در روز در اکتبر 2016 به 150 هزار بشکه در روز کاهش یافته است. با این وجود، ایران همچنان این شرایط دشوار را تحمل می‌کند.
به عقیده هنری روم، تحلیلگر ارشد گروه اوراسیا: «این وضعیت خوبی در برابر شرایطی که تحریم‌ها به طور واقعی رفع شوند نیست و حتی اگر مقامات در این تصورند که همه چیز خوب است، سخت در اشتباهند. من هنوز مثل بسیاری دیگر وحشت‌زده نیستم و هدف همچنان تعهد کامل در برابر تعهد کامل است».
گروه‌هایی که از تصمیم ترامپ برای خروج از توافق هسته‌ای حمایت کردند -از جمله بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها و سناتورهای جمهوری خواهی چون تد کروز و تام کاتن- به صراحت اعلام کردند که به رئیس‌جمهور جمهوری‌خواه احتمالی آتی فشار خواهند آورد تا هرگونه تحریمی را که بایدن لغو کند بازگرداند. این دقیقاً استراتژی کسانی بود که در دولت ترامپ تلاش می‌کردند هرگونه امکان بازگشت به توافق را پیچیده کنند، و این کار را با ایجاد سلسله‌ای از تحریم‌ها –با عناوین نقض حقوق‌بشر و تأمین مالی تروریسم- انجام دادند.