عضویت دائمی کشورمان در سازمان شانگهای می‌تواند دستاوردی بزرگ در اولین مانور سیاسی دولت در عرصه سیاست خارجی تلقی شود که پیش‌تر با اهمال کاری دولت سابق نتوانستیم از منافع آن بهره ببریم.
سازمان شانگهای در سال ۱۹۹۶ توسط رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان با هدف برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه، پایه‌گذاری شد. اندکی بعد، ازبکستان هم به این سازمان پیوست و این سازمان رسماً به «سازمان همکاری شانگهای» تغییر نام داد.
در طول مدت زیست این سازمان بین المللی، کشورمان چند بار برای عضویت اقدام کرد که در نهایت در سال ۱۳۸۴ به عنوان عضو ناظر و در سال ۱۴۰۰ به عنوان عضو اصلی در این سازمان پذیرفته شد. این موضوع را اولین بار «علی شمخانی» دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان در صفحه شخصی خود در توئیتر اعلام کرد و چند هفته بعد در روز دوشنبه ۲۲ شهریور، سعید خطیب‌زاده سخنگوی وزارت امور خارجه در پاسخ به سوال خبرنگار مهر، از سفر قریب‌الوقوع رئیس جمهور به تاجیکستان برای شرکت در بیست‌ویکمین اجلاس سران سازمان شانگهای خبر داد و درباره احتمال عضویت کشورمان در این سازمان، گفت: درخواست ایران در نشست شانگهای در دوشنبه بررسی می‌شود و امیدواریم بررسی به نتیجه‌ای که انتظار داریم ختم شود.
عضویت ایران در شانگهای یک پیام جدی برای غرب است
یک کارشناس مسائل اوراسیا هم در گفتگو با خبرنگار مهر، حضور رئیسی در این اجلاس را یک فرصت قابل توجه برای پیشبرد سیاست خارجی دولت جدید ایران دانست و تاکید کرد: نزدیکی ایران به کشورهای عضو سازمان شانگهای می‌تواند یک پیام جدی به طرف‌های غربی مبنی بر اینکه ایران قصد دارد سیاست نگاه به شرق و اولویت همکاری با همسایگان را به شکل جدی دنبال کند، باشد.
شعیب بهمن می‌گوید: در عین حال برای غربی‌ها نیز می‌تواند این برداشت را ایجاد کند که سیاست اعمال فشار و در انزوا قرار دادن ایران، یک سیاست شکست خورده است.
به این ترتیب، حجت‌الاسلام رئیسی روز پنج‌شنبه هفته گذشته برای انجام یک سفر سه روزه، تهران را به مقصد دوشنبه ترک کرد و سپس با استقبال «قاهر رسول‌زاده»، نخست وزیر تاجیکستان، وارد این کشور شد.
رئیسی پیش از ترک تهران نیز مجدداً بر نگاه ویژه دولت به توسعه روابط با همسایگان تاکید کرد و گفت: سفر تاجیکستان به دعوت آقای رحمان برای شرکت در اجلاس شانگهای صورت می‌گیرد. ما برای همکاری‌های منطقه‌ای اهمیت زیادی قائل هستیم و سازمان شانگهای یکی از آن سازمان‌های فعال، منطقه‌ای است.
رئیس جمهور را در این سفر، وزرای امور خارجه، نیرو، تعاون، کار و رفاه اجتماعی، میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و دادگستری و همچنین رئیس دفتر رئیس جمهور، همراهی می‌کردند.
یک موضوع قابل تحسین در ترکیب هیئت اعزامی
نکته جالب دیگر از ترکیب هیئت عالی‌رتبه اعزامی کشورمان، حضور یکی از نمایندگان اصلاح‌طلب و همچنین اهل تسنن مجلس شورای اسلامی بود؛ به نظر می‌رسید «جلیل رحیمی جهان‌آبادی» نماینده مردم تربت‌جام به نمایندگی از بهارستان‌نشینان عازم این سفر شده بود.
رئیسی و هیئت همراه هنوز از راه نرسیده بودند که تنور دیپلماسی اجلاس را داغ کردند و ملاقات‌های دوجانبه و چندجانبه بین رؤسای جمهور و همچنین سایر اعضای هیئت‌های سیاسی شکل گرفت.
رئیس جمهور در ساعات اولیه حضور در دوشنبه با رؤسای جمهور بلاروس و ازبکستان و همچنین نخست وزیر پاکستان دیدار کرد. توسعه روابط اقتصادی نیز، محور اول مذاکرات رئیسی با همتایان خود بود که البته با توجه به تأکیدات وی بر اولویت قرار گرفتن همسایگان در مناسبات دیپلماتیک آینده، این موضوع امر طبیعی تلقی می‌شد.
رئیسی همچنین در دیدار با «عمران خان»، نخست وزیر پاکستان از فرصت استفاده کرد و بار دیگر ضمن تاکید بر لزوم برقراری صلح و ثبات در افغانستان، به بیان مواضع کشورمان نسبت به بحران افغانستان پرداخت.
اولین همراهی «امیرعبداللهیان» و «علی باقری»
امیرعبداللهیان دیپلمات شماره یک کشورمان نیز در تکاپو بود و همراه با معاون سیاسی جدیدش، علی باقری، جلسات فشرده‌ای را برگزار کرد. در یک ابتکار دیپلماتیک مهم نیز نشست چهارجانبه وزرای امور خارجه ایران، پاکستان، چین و روسیه در خصوص موضوع افغانستان برگزار شد که پس از صدور بیانیه چهارجانبه که نزدیکی ملموسی به مواضع تهران دارد و همچنین استقبال سایر اعضا از استمرار برگزاری نشست صلح با موضوع افغانستان در تهران، آشکار شد که هیئت ایرانی در این مذاکرات دست برتر را داشت.
جمعه اجلاس سران برگزار و مقرر شد، علاوه بر پذیرش کشورمان به عنوان عضو اصلی در این سازمان، رؤسای کشورهای حاضر نیز به ایراد سخنرانی بپردازند.
پیش از شروع اجلاس سران، رئیس جمهور ترجیح داد با رؤسای جمهور قزاقستان و ترکمنستان و همچنین نخست وزیر ارمنستان دیدار و گفتگو کند. در این دیدارهای دو جانبه، رئیسی مجدد بر بهبود روابط اقتصادی و همچنین ظرفیت‌های تجاری دوجانبه تاکید کرد.
سخنرانی رؤسای کشورهای عضو در این سازمان پیش از ظهر جمعه ۲۶ شهریورماه آغاز شد و رؤسای جمهور چین و روسیه بر عضویت دائم ایران تاکید کردند.
سخنرانی رئیس جمهور حوالی ساعت ۱۳ روز جمعه آغاز شد و رئیسی در ابتدا از «امامعلی رحمان» برای میزبانی کشورش از این اجلاس و همچنین سایر اعضا برای عضویت ایران تشکر کرد.
رئیسی بر روبه زوال بودن سلطه‌طلبی و یکجانبه‌گرایی در نظام بین‌الملل و همچنین حرکت به سوی چند قطبی شدن و بازتوزیع قدرت به سود کشورهای مستقل تاکید و حفظ و تقویت صلح در قاره آسیا را به عنوان یک ضرورت توصیف کرد و از ایران به عنوان نقطه اتصال جنوب و شمال اورسیا از طریق کریدور شمال – جنوب نام برد.
وی تحریم یا تروریسم اقتصادی را مهم‌ترین ابزار سلطه طلبان برای تحمیل اراده به دیگران دانست و با بیان اینکه تروریسم اقتصادی از موانع کلیدی پیشبرد همگرایی منطقه‌ای است، می‌گوید: سازمان همکاری شانگهای به طراحی ساختارها و مکانیسم‌های مقابله جمعی با تحریم نیاز دارد. تحریم‌های یکجانبه تنها علیه یک کشور نیست بلکه همانگونه که در سال‌های اخیر روشن شده تعداد بیشتری از کشورهای مستقل بویژه اعضای سازمان را در بر می‌گیرد. طراحی مکانیسم‌های مقابله جمعی با تحریم‌های یکجانبه در قالب این سازمان اهمیت و ضرورت دارد.
مسئولیت بحران افغانستان با آمریکا است
بحران افغانستان نکته دیگری بود که سکاندار دستگاه اجرا در این اجلاس به آن پرداخت و بر تشکیل حکومتی فراگیر، همه شمول و مستقل در افغانستان تاکید کرد.
پس از پایان این اجلاس، امیرعبداللهیان در صفحه شخصی خود در توئیتر از تأیید سند عضویت کشورمان خبر داد و نوشت: با کمال خرسندی اکنون سند عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای در شهر دوشنبه با حضور رئیس‌جمهور کشورمان به تأیید سران رسید. این عضویت راهبردی تأثیر مهمی بر روند همکاری‌های همه جانبه ایران در راستای سیاست همسایگی و آسیا محور دارد.
پس از این نشست، حجت الاسلام رئیسی در اجلاس پیمان امنیت دسته جمعی (CSTO) با موضوع افغانستان شرکت کرد. البته این نشست پشت درب‌های بسته برگزار شد، اما بر اساس اخبار پایگاه اطلاع رسانی ریاست جمهوری، رئیس قوه مجریه در این نشست بر سه محور، ارائه راه حل بحران افغانستان از مسیر گفتگوهای بین‌الافغانی، لزوم ارائه کمک‌های سازمان‌یافته بشر دوستانه به مردم افغانستان و همچنین رسیدگی به وضعیت موج پناهندگان که به کشورهای مجاور افغانستان رسیده است تاکید کرد.
رئیس جمهور و هیئت همراه آخرین روز از سفر خود به تاجیکستان را با حضور در کاخ ریاست جمهوری تاجیکستان آغاز کردند و در ادامه ۸ سند همکاری بین دو کشور به امضا رسید.
هیئت ایرانی در ساعات پایانی حضور خود به شهر «کولاب» تاجیکستان سفر کرد و به زیارت مزار «می‌رسید علی همدانی»، عارف وارسته کشورمان رفت و در نهایت عصر روز شنبه، کولاب را به مقصد تهران ترک کرد.
عضویت دائم ایران به عنوان مهم‌ترین دستاورد این سفر، به قدری ارزشمند بود که در داخل کشور، اصلاح‌طلبان به سرعت برای ثبت این دستاورد راهبردی دست به کار شدند و تحقق این امر را میوه «برجام» قلمداد کردند و دلیل عدم پذیرش ایران در طی سالیان گذشته را نیز مرتبط با تحریم‌های بین‌المللی دانستند؛ در صورتی که ایران قبل از تحریم‌های بین المللی و در زمان ریاست جمهوری سید محمد خاتمی قصد ورود به این سازمان را داشت. همچنین در دوران ریاست جمهوری حسن روحانی، رئیس جمهور وقت سه بار در این اجلاس شرکت کرد که نتیجه‌ای برای تغییر وضعیت عضویت ایران در بر نداشت.
در همین راستا، محمد صادق کوشکی عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، نگاه غرب‌گرایانه رئیس جمهور سابق را به عنوان مانعی در مسیر عضویت ایران توصیف کرد و به خبرنگار مهر، گفت: طرف‌های مقابل در سازمان شانگهای، مخصوصاً چینی‌ها وقتی نگاه دولت روحانی به غرب را می‌دیدند با حضور ایران به عنوان عضو اصلی موافقت نمی‌کردند و مانع می‌شدند و البته این اختیار را نیز داشتند.
همچنین رئیس جمهور دوشنبه (۲۹ شهریور) در دیدار با خانواده شهدا و ایثارگران ضمن انتقاد صریح از رویکرد دولت سابق در عرصه سیاست خارجی، تصریح کرد: بعضی‌ها واردات واکسن یا حتی پیوستن به سازمان شانگهای را متوقف بر پذیرش FATF کرده بودند.
مانع اصلی عضویت ایران در شانگهای در داخل کشور بود
شعیب بهمن کارشناس مسائل سیاسی هم عدم پیگیری مستمر و همچنین عدم تمایل برخی از مسئولین به عضویت در این سازمان را جز موانع اصلی در عضویت کشورمان دانست و گفت: مانع عمده و اصلی در داخل ایران بود. به این معنا که هیچ نهاد خاصی به شکل جدی، مستمر و مؤثر مسئله عضویت ایران در سازمان شانگهای را دنبال نمی‌کرد. اساساً نه تنها این مسئله پیگیری نمی‌شد، بلکه حتی بسیاری به مخالفت با پیوستن ایران به سازمان‌هایی مانند شانگهای می‌پرداختند. بنابراین چون این ایده به شکل جدی در داخل ایران پیگیری نمی‌شد و یا حتی مخالفانی نیز داشت، اساساً این روند تا به امروز به تأخیر افتاده بود.
با توجه به مواضع صاحب نظران و کارشناسان، به نظر می‌رسد تاکتیک جریان اصلاح‌طلب برای توجیه عملکرد نسبتاً ضعیف دولت پیشین در حوزه دیپلماسی، ارتباط و مصادره دستاوردهای سیاسی پیش‌روی دولت جدید به نفع برجام و دستاوردهای آن است.
هدف مهم دیگری که رئیسی در این سفر پیگیری کرد، خنثی‌سازی تحریم‌ها از طریق توسعه روابط اقتصادی با همسایگان بود. مسئله‌ای که از ابتدا رئیس جمهور و همچنین وزیر امور خارجه بر آن تاکید داشتند.
شاید برای درک بهتر از این مسئله، بتوانیم از طریق شبیه‌سازی این مسئله را توصیف کنیم. اگر تحریم‌ها را به مانند سدی مستحکم از طرف آمریکا بر روی، رودی از منافع برای کشورمان تلقی کنیم، این سد را باید از طریق ایجاد حفره‌های متعدد به مرحله فروپاشی رساند. در غیر این صورت، صرفاً با اتکا به غرب، می‌توانیم دریچه‌ای موقت برای بهره‌مندی حداقلی از این منافع بدست آوریم که ممکن است با کوچک‌ترین تحول و اتفاقی، این دریچه بر روی کشور ما بسته شود.
اصغر ابراهیمی اصل کارشناس اقتصاد سیاسی در اهمیت ارتباط با کشورهای عضو سازمان شانگهای برای خنثی‌سازی تحریم‌ها به خبرنگار مهر، گفت: بعضی از این کشورها به لحاظ دسترسی به آب‌های گرم، دسترسی به انرژی و کمک‌های فنی و تخصصی به ما نیاز دارند. اما وزارت امور خارجه در دولت قبلی برخورد جدی و فعالی با این کشورها نداشت. طبیعتاً در صورتی که این همکاری‌ها گسترش یابد، می‌توانیم از همکاری و لابی آنها در مجامع بین المللی، برای خنثی کردن تحریم‌ها و توسعه همکاری‌های دو یا چند جانبه به نفع خودمان استفاده کنیم.
جواد منصوری، معاون اسبق وزارت امور خارجه نیز، عضویت در سازمان شانگهای را در خنثی‌سازی تحریم‌ها مؤثر دانست و گفت: طبیعتاً همکاری‌های اقتصادی بین اعضا مقدار زیادی در خنثی سازی تحریم‌ها مؤثر است. زیرا با توجه به شرایطی که پیش آمده است، در حال حاضر چین و روسیه تمایلی ندارند که تمامی آنچه را که غربی‌ها علیه ما تصمیم می‌گیرند به اجرا در آورند.
در بخشی دیگر از ابعاد خنثی‌سازی تحریم‌ها می‌توانیم به نکته‌ای که «امیرعبداللهیان» در جلسه رأی اعتماد خود در مجلس شورای اسلامی به آن اشاره کرد یعنی «کاشت فراسرزمینی» پرداخت که به‌نظر می‌رسد وزیر امور خارجه به دنبال استفاده از موقعیت ویژه کشورهای سازمان شانگهای در منطقه آسیای میانه در حوزه کشاورزی برای این هدف مهم است که در این صورت می‌تواند گام مهمی برای تأمین امنیت غذایی کشورمان داشته باشد.
«دنیس رأس» دیپلمات ارشد و مشاور ویژه اوباما (رئیس جمهور سابق آمریکا) در مسائل خاورمیانه و ایران در صفحه شخصی خود در توئیتر به تأثیر عضویت ایران در سازمان شانگهای برای خنثی‌سازی تحریم‌ها اشاره کرد و نوشت: اکنون ایران عضو دائم سازمان شانگهای است. چیزی که از مدت‌ها پیش به دنبال آن بود. سرانجام روسیه و چین این امکان را فراهم کردند.
وی تاکید کرد: ایران با چرخش به سمت شرق قادر خواهد بود از فشارهای ایالات متحده در امان بماند. دولت آمریکا اکنون به طرح دوم (نقشه B) نیاز دارد.
بحران افغانستان نیز از دیگر مسائل مهمی بود که در این اجلاس مورد بررسی رؤسای کشورها قرار گرفت. از این رو با توجه به حضور همه همسایگان افغانستان (به جز ترکمنستان) به عنوان اعضای اصلی در این سازمان و نیاز به تأمین امنیت برای پیشبرد اهداف تجاری و اقتصادی، این سازمان به دنبال بهره‌مندی از نقش مهم ایران در تحولات افغانستان است و به نظر می‌رسد همین مسئله می‌تواند در تکمیل فرآیند عضویت کشورمان تأثیر مثبت داشته باشد.
حضور چین در عرصه‌های متعدد تقابل سیاسی و امنیتی با آمریکا نیز می‌تواند بر اهمیت حضور ایران در این سازمان بیافزاید. زیرا ایالات متحده به عنوان دشمن مشترک کشورهای مستقل همواره در تلاش است، با ایجاد چالش‌های متعدد در مسیر توسعه آنها اختلال ایجاد کند که بدون شک اتحاد کشورهای قدرتمند منجر به خنثی‌سازی این چالش‌ها می‌شود.
حضور نظامیان آمریکایی در آب‌های جنوبی چین یکی از همین چالش‌ها است که احتمالاً چین تلاش می‌کند با انبساط سازمان شانگهای و توسعه مناسبات نظامی _ امنیتی بین اعضای این سازمان، نقش منفی آمریکا را در قاره کهن به صفر برساند.
در نهایت می‌توان به حضور «برد-برد» ایران در این سازمان مهم بین‌المللی اذعان داشت، البته لازم است هر چه سریع‌تر دستگاه‌ها و وزارتخانه‌ها برای بهره‌مندی حداکثری از ظرفیت‌های این سازمان اقدام کنند.