خطر نظامی در کمین مذاکرات وین و آلترناتیوهای آمریکا
دردسرهای یک توافق خوب

علی‌رغم درخواست ایران برای تضمین پایبندی دولت بعدی ایالات متحده به برنامه جامع اقدام مشترک، جو بایدن از دادن چنین تضمینی طفره می رود. اکنون این پرسش به میان آمده که آیا این درخواست ایران مذاکرات را به بن‌بست می‌کشاند. محمدجواد موسوی زاده، تحلیل‌گر مسائل ایران، با انتشار یادداشتی در پایگاه تحلیلی نشنال اینترست با عنوان «آیا توافق هسته ای ایران بدون ضمانت آمریکا مرده است؟» تلاش داشته تا به این پرسش پاسخ دهد.

اشتباه غیرمنتظره ظریف

پس از اینکه در سال 2015 سناتور تام کاتن گفت که توافق هسته ای با ایران ممکن است با یک چرخش قلم نابود شود، محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه وقت ایران، در واکنش به آن گفت رئیس‌جمهور بعدی ایالات متحده نمی تواند از توافق خارج شود. او سخت در اشتباه بود! در واقع در حالی که دولت حسن روحانی به دنبال متقاعد کردن ایرانی‌ها مبنی بر این بود که پایبندی آمریکا به برجام تضمین شده است، اما امضای جان کری، وزیر امور خارجه وقت آمریکا برای جلوگیری از خروج دونالد ترامپ از این توافق کافی نبود.

اکنون پنج سال پس از جدال لفظی کاتن و ظریف، مذاکرات برای احیای برجام در 29 نوامبر 2021 در وین بین ایران و قدرت‌های بزرگ جهانی از سر گرفته می‌شود. با این حال، پیشرفت کمی برای پر کردن شکاف میان مواضع ایران و ایالات متحده حاصل شده و  سرنوشت برجام در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.

چالش بر سر سازش میان ایران و قدرت‌های جهانی

با این همه، ایران به مذاکره با غرب برای رفع تحریم‌های طاقت‌فرسا که باعث ایجاد اختلال در اقتصاد  شده، نیاز دارد، و این باعث شده که ابراهیم رئیسی، این مسئله را در دستور کار خود قرار دهد. در همین راستا چالش‌های متعددی وجود دارد که مانع سازش ایران و قدرت های جهانی در مذاکرات بعدی می‌شود. اول و مهم‌تر از همه، جمهوری اسلامی بر تقاضای خود برای تضمین آمریکا مبنی بر تعهد دولت‌های بعدی نسبت به توافق، محکم ایستاده است.

با توجه به این‌که خروج ترامپ از برجام و اعمال مجدد تحریم‌ها، شرایط سختی را برای اقتصاد ایران ایجاد کرده، منطقی است که مقامات ایرانی ترجیح می دهند بازگشت خود به برجام را بر اساس یک معاهده الزام‌آور قانونی تضمین کنند. اکنون اعتماد به یک تعهد سیاسی صرف به حدی کم شده که برخی محافظه‌کاران ایرانی از ایالات متحده خواسته‌اند که آسیب‌های اقتصادی ایران را که تحت تحریم‌های ترامپ متحمل شده است، جبران کند. به اعتقاد ایرانی‌ها، ایالات متحده یک بار بدون پرداخت هیچ هزینه‌ای با خروج‌شان توافق هسته‌ای را نقض کردند و اکنون هم به صراحت می‌گویند که نمی‌توانند تضمین کنند بار دیگر این اتفاق نخواهد افتاد.

چیزی به نام تضمین وجود ندارد

تدکروز سناتور جمهوری‌خواه در توییتر نوشته: «بر اساس قانون اساسی جو بایدن هیچ‌گونه صلاحیتی برای دادن چنین تضمینی ندارد و سنا هم هرگز برجام را تایید نخواهد کرد». این سناتور در پایان افزود که صددرصد اطمینان دارد که رئیس‌جمهور جمهوری‌خواه آتی هم آن را پاره خواهد کرد.

در این شرایط رابرت مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران گفته: «چیزی به نام تضمین وجود ندارد و چنین چیزی در ماهیت دیپلماسی وجود ندارد». او افزود: «اما مسلما رئیس‌جمهور قصدی ندارد که تمام این ماه‌ها را صرف مذاکره برای بازگشت به توافقی کند که بعد از آن عقب نشینی کند».

آلترناتیوهای تضمین

نظرسنجی‌ها انتظار دارند که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق آمریکا و از مخالفان سرسخت برجام، احتمالاً در انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۲۴ شرکت کند. علاوه بر این، جمهوری خواهان به دموکرات‌ها هشدار جدی داده‌اند که اگر ایالات متحده دوباره به توافق بپیوندد، دولت جمهوری‌خواه آینده آن را تماماً نابود خواهد کرد. در نتیجه، مذاکره‌کنندگان ایرانی می‌دانند که هرگونه توافقی با ایالات متحده بدون تایید سنا غیرقابل اعتماد است.

اگرچه تقاضای ایران منطقی است، اما باید دید این کشور تا چه زمانی بر آن پافشاری می‌کند و بار تحریم‌های سنگین را تحمل می‌کند. ایران قطعاً انگیزه‌هایی برای توافق دارد. پایان تحریم‌های ایالات متحده با آزادسازی دارایی‌های خارجی و رفع مجدد تحریم‌های علیه صادرات نفت این کشور، موهبتی برای اقتصاد ایران خواهد بود.

به جای درخواست تضمینی مبنی بر اینکه ایالات متحده به طور دائم به برجام پایبند است، ممکن است عاقلانه‌تر این باشد که ایران مکانیسم‌هایی را پیشنهاد کند که هزینه‌های خروج ایالات متحده را افزایش دهد و یا در صورت نقض ایالات متحده غرامت بدهد. با این حال، همان‌طور که ترامپ ثابت کرد، موانع کمی وجود دارد که می‌تواند مانع از خروج یک رئیس جمهور مصمم ایالات متحده از توافقات بین المللی یا نادیده گرفتن آن شود.

موضعی سازش ناپذیر

به عقیده مقامات و تحلیلگران، ایران در زمان از سرگیری مذاکرات هسته ای با قدرت های بزرگ، موضع سازش ناپذیری اتخاذ خواهد کرد، و شرط می بندد که اهرم فشارهایی در اختیار دارد که موجب لغو گسترده تحریم ها در ازای محدود کردن فناوری پیشرفته هسته ای خود خواهد شد.

در حال حاضر خطرات زیادی در کمین نشسته اند، زیرا شکست در مذاکراتی که از 29 نوامبر در شهر وین از سر گرفته می شود، خطر یک جنگ منطقه ای جدید را به همراه خواهد داشت. اسرائیل -دشمن سرسخت ایران- در صورت شکست دیپلماسی در رفع نگرانی های غرب درباره برنامه اتمی ایران، سیاست سخت‌ تری را دنبال خواهد کرد. این در حالی است که تهران بارها انکار کرده که به دنبال تولید سلاح هسته ای بوده و می گوید برای دفاع از برنامه اتمی خود آماده جنگ است.

«خواسته های حداکثری» تهران

به عقیده مقامات و تحلیلگران، که تندروهای ایرانی بر این باورند که یک رویکرد سختگیرانه می تواند واشینگتن را مجبور به پذیرش «خواسته های حداکثری» تهران کند. یک مقام تندرو ایرانی که خواسته نامش فاش نشود، به رویترز گفته: «تاسیسات هسته‌ای ما فعال هستند… ما می‌توانیم با توافق یا بدون توافق زندگی کنیم… توپ در زمین آنهاست… پیشرفت [در مذاکرات] به معنای لغو تمام آن تحریم‌های ظالمانه است… ایران هرگز از این توافق خارج نشد. این آمریکا بود که توافق را ترک کرد».

ایران در واکنش به تصمیم دونالد ترامپ در سال 2018، نقض محدودیت های هسته ای بر اساس این توافق را آغاز کرد. اخیرا در تلاشی آشکار برای تحت فشار قرار دادن جو بایدن برای لغو تحریم‌ها، ایران با افزودن بر ذخایر اورانیوم غنی‌شده، بالاتر بردن درجه غلظت اورانیوم  و نصب سانتریفیوژهای پیشرفته برای تسریع تولید، این نقض‌ها را تسریع کرد. و این در حالی است که این کشور دسترسی بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی را نیز به تاسیساتش محدود کرده است.

تردید در کسب یک توافق خوب

در روزهای گذشته، حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران در توئیتی نوشت که تهران آماده «کسب یک توافق خوب» است، اما برخی دیپلمات‌های غربی گفتند که این توافق به آمادگی تهران برای نشان دادن انعطاف‌پذیری در زمان از سرگیری مذاکرات بستگی دارد. به اعتقاد آن ها، عدم توافق تا اوایل سال 2022، شانس احیای این توافقنامه را به دلیل یک نکته فنی کلیدی کمتر می‌کند -به گفته آنها، هرچه ایران بیشتر خارج از توافق بماند، دانش و فناوری هسته‌ای بیشتری کسب خواهد آورد و زمان گریز هسته ای کوتاه تر می شود.

به گفته کسری اعرابی، تحلیلگر ارشد مسائل ایران در موسسه تونی بلر برای تغییرات جهانی، با استفاده از تاخیر در از سر گیری مذاکرات، تندروها در ایران با ارتقای فناوری اتمی و ادامه حمایت از متحدان منطقه ای خود، واقعا متقاعد شده اند که می توانند بدون واهمه از برخورد یا هیچ عواقبی، با ترساندن ایالات متحده امتیازات بیشتری کسب کنند.

شکست احتمالی توافق

دو منبع ایرانی نزدیک به مرکز قدرت در ایران به رویترز گفتند، این واقعیت که مذاکرات غیرمستقیم تهران و واشنگتن پس از انتخاب رئیس‌جمهور ابراهیم رئیسی از ماه ژوئن متوقف مانده حاکی از این است که احتمال شکست مذاکرات بیشتر از موفقیت آن است.

به گفته علی واعظ، تحلیلگر ارشد ایران در گروه بین‌الملل بحران «اگر شاهد انعطاف نباشیم، مذاکرات محکوم به شکست خواهد بود. ایران با پافشاری بر خواسته‌های حداکثری خود، احتمالاً نه لغو تحریم‌ها را دریافت می‌کند و نه تضمین‌هایی را که به دنبال آن است».

با وجود اختلافات گسترده بین تهران و واشنگتن پس از شش دور گفت‌وگوهای غیرمستقیم درباره برخی موضوعات کلیدی -مانند سرعت و دامنه لغو تحریم‌ها و اینکه ایران چگونه و چه زمانی گام‌های هسته‌ای خود را برمی‌گرداند- احتمال دستیابی به توافق بسیار دور به نظر می‌رسد.

دردسرهای یک توافق سیاسی غیر‌الزام‌آور 

ایران اصرار دارد که همه تحریم‌های دوران ترامپ طی فرآیندی که قابلیت راستی‌آزمایی داشته باشد، به طور فوری لغو شود. اما واشینگتن معتقدست در صورت از سرگیری پایبندی ایران به تعهداتش در توافق، محدودیت‌های «غیرمنطبق با توافق هسته‌ای ۲۰۱۵» را حذف می‌کند، و این به معنی آن است که تحریم‌های اعمال شده مرتبط با مبارزه با تروریسم و حقوق بشر باقی خواهد ماند.

تهران همچنین به دنبال تضمینی است که «هیچ دولتی در ایالات متحده» بار دیگر از توافق خارج نخواهد شد. اما بایدن نمی‌تواند چنین تضمینی بدهد، چرا که توافق هسته ای یک توافق سیاسی غیر‌الزام‌آور است و نه یک معاهده الزام‌آور قانونی. باراک اوباما، در زمان امضای توافق کوششی برای تبدیل آن به یک معاهده قانونی نکرد، چرا که هر تلاشی برای تصویب آن در سنا محکوم به شکست بود. اکنون بایدن هم اوضاع بهتری در این رابطه ندارد. طبق قانون اساسی ایالات متحده، معاهدات مستلزم موافقت دو سوم از 100 عضو سنا است. با توجه به اینکه تقسیم سنا میان 50 دموکرات و 50 جمهوری‌خواه، هیچ راه عملی برای بایدن برای رسیدن به این آستانه وجود ندارد.

بسیاری از سناتورهای جمهوری‌خواه از توافق هسته‌ای متنفرند و برخی از دموکرات‌ها هم با آن مخالفند. با این حال، راب مالی، نماینده ویژه ایالات متحده در امور ایران، ماه گذشته گفت: «قصد ما این است که در صورت بازگشت به توافق، به آن وفادار باشیم.»

به گفته هنری روم، تحلیلگر گروه اوراسیا، بسیاری از تندروها در ایران متقاعد شده‌اند،  از آن‌جایی که این توافق یک بار شکست خورده، پس «ارزش ادامه ندارد، مگر این‌که اساساً تغییر کند». این مواضع بیش از هر چیز تحت تاثیر این مسئله بوده که چین -علی‌رغم تحریم‌های ایالات متحده- با واردات نفت از ایران -که در سه ماه گذشته به طور متوسط بیش از نیم میلیون بشکه در روز بوده- راه نجات مالی برای ایران فراهم کرده است.

صادق ماجدی