متخصص طب ایرانی مطرح کرد
مزاجم را چطور تشخیص دهم؟

این روزها بیشتر افراد سعی دارند درباره اینکه طبیعت آنها چگونه است و چه غذاهایی باید بخورند یا نخورند، اطلاعات بیشتری به دست بیاورند.

برای دانستن این موضوع لازم است بدانیم که طبع و مزاج چه هستند و چه تفاوت‌هایی با هم دارند و با آگاهی از این تفاوت‌ها و شناخت طبع و مزاج خود، می‌توانیم سبک زندگی و تغذیه خود را به شکل مفید تری پیش ببریم.

تفاوت طبع و مزاج

طبع در حقیقت، طبیعت هر فرد است و به صورت ارثی و غریزی به وی منتقل می‌شود و عوامل زیادی همچون وراثت، منطقه جغرافیایی، تغذیه و… در چگونگی شکل گرفتن آن تاثیر پذیر هستند. طبع را نمی‌توان تغییر داد، اما مزاج با توجه به نوع غذاهای مصرفی قابل تغییر است.

 اصول طب سنتی بر پایه مزاج بنا شده است و یکی از مهم‌ترین نکات در این طب توجه به مزاج افراد است.اصولا تمامی روش‌های درمانی در طب سنتی بر مبنای مزاج بوده و تشخیص درست آن برای یک درمان کامل ضروری است.

خون حامل اصلی مزاج است و هر چهار ماده را دربردارد: سردی، تری، خشکی، گرمی. به هر یک از این مواد خلط گفته می‌شود که غلظت هر کدام در افراد متفاوت است و باعث به وجود آمدن مزاج می‌شود.

برای آشنایی با انواع مزاج ها و چگونگی نحو صحیح استفاده افراد با مزاج های مختلف از انواع غذا و در نتیجه داشتن سلامتی بیشتر، با « زهرا سرباز حسینی، متخصص طب ایرانی» به گفت‌وگو نشستیم.مشروح این مصاحبه در ادامه از نظرتان می‌گذرد.

خانم دکتر! موضوع مزاج شناسی و دانستن طبع بدنی مورد توجه بسیاری قرار دارد  و اظهار نظرهای مختلفی بین عامه مردم مطرح است؛ به عنوان متخصص طب ایرانی درباره این موضوع توضیح دهید

 از نظر طب سنتی دو بحث داریم؛ یکی کیفیت و دیگری کمیت. کیفیت یعنی اینکه موضوع را از نظر چیزهای مختلف بررسی کنیم؛ مثلا رنگ، شکل، اندازه و… را بررسی کنیم و دیگر اینکه طبع وگرمی و سردی آن چطور است. وقتی می‌خواهیم درباره مزاج بگوییم به خصوص در انسانها، داریم درباره گرمی، سردی، تری و خشکی آن صحبت می‌کنیم. این تری و خشکی به معنی خیسی نیست، بلکه به معنای انعطاف پذیری و انعطاف ناپذیری است.ئمزاج به زبان ساده را باید بگوییم که درباره گرمی و سردی و انعطاف پذیری یا ناپذیری فرد می‌خواهیم صحبت کنیم.

اما اینکه مزاج شناسی چطور انجام شود، در کتب طب ایرانی ۱۰ فاکتور دارد که باید بررسی شود؛ از علائم ظاهری تا باطنی.ظاهری مثل مو، پوست، رنگ و شکل آن و علائم باطنی مثل اخلاق، خواب  و رشد بدن و …است.

اولین قسمت که درباره آن صحبت می‌کنیم هیکل فرد است؛ اینکه هیکل لاغری دارد یا چاق. اگر لاغر باشد معمولا مزاجش خشک است و می‌تواند خشکی از سردی یا گرمی باشد. اگر هیکل چاقی داشته باشد ما سراغ مزاج رطوبی می‌رویم.

 مزاج رطوبی نیز تشخیص گرم و سرد بودنش این طور است که اگر فرد تیپ بلغمی داشته باشد چاقی فرد بیشتر با چربی است و عضلات کمتری دارد، اما اگر تیپ عضلانی داشته باشد می‌گوییم بیشتر از عضله چاق باشد و فرد چهار شانه باشد؛ یعنی فردی است که مزاج گرم و رطوبتی دارد.

هر چقدر رنگ مو به سمت سیاهی برود نشان دهنده گرمی و خشکی است

از نظر مو اگر بخواهیم بررسی کنیم ۵ فاکتور مهم در مو وجود دارد که باید بررسی کنیم. اولی رنگ مو است که هر چقدر رنگ مو به سمت سیاهی برود نشان دهنده گرمی و خشکی است. به صورت کلی درباره مو این طور است که بحث گرمی و سردی و خشکی با هم مخلوط می‌شود؛ یعنی یک فاکتوری نیست؛ مثلا می‌گوییم گرمی و خشکی، باعث تیره و سیاهی مو می‌شود و سردی و خشکی به سمت رنگ موی روشن و طلایی برود. در طب سنتی مزاج معتدل نیز داریم؛ به خصوص موی خرمایی و به خصوص در کودکان و سن طفولیت نشان دهنده اعتدال مزاج است و هرچقدر روشن تر باشد به سمت سردی و هرچقدر مو تیره تر باشد به سمت گرمی می‌رود.

هر چقدر رشد مو کمتر و کند تر باشد، نشان دهنده سرد بودن مزاج است

درباره رشد مو هر چقدر رشد مو بیشتر باشد نشان دهنده گرم بودن مزاج و هر چقدر رشد مو کمتر و کند تر باشد، نشان دهنده سرد بودن مزاج است. درباره تراکم مو نیز هر چقدر مو متراکم تر باشد؛ یعنی در منطقه‌ای تعداد مو بیشتر بوده و پر پشت تر باشد این نشان دهنده مزاج گرم فرد است و هر چه کم پشت باشد، نشان دهنده مزاج سرد فرد است.

یکی هم در باره حالت مو است. اگر حالت مو حالت مجعد و فر بیشتری داشته باشد نشان دهنده گرمی و خشکی است و هرچقدر حالت مو لخت‌تر و انعطاف تر پذیری بیشتر و شل باشد و حالت نگیرد، ناشی از رطوبت مزاج فرد است.

درباره بدن فرد؛ برای تشخیص گرمی و سردی فرد، یکی از راحت ترین کارها گرفتن دست فرد توسط پزشک است که اگر گرم باشد و اغلب افراد بگویند گرما به ما می‌دهی، نشان دهنده گرمی مزاج فرد است و اگر سرد باشد و اغلب بگویند دستم را می‌گیری سرد است، نشان دهنده سردی است؛ یعنی کلا اگر پوست بدن گرم باشد مزاج گرم و اگر سرد باشد فرد سرد مزاج است.

 به صورت کلی دست و پای فرد را لمس می‌کنند و می‌گویند نرم و منعطف است یا پوست خشک و زبری دارد. اگر نرم باشد نشان دهنده رطوبت مزاج  و اگر خشک باشد مزاج خشک است. درباره رنگ پوست نیز اگر هرچه رنگ پوست به سمت سفیدی برود نشان دهنده سردی و هر چقدر به سمت قرمزی برود، نشان دهنده گرمی است.

افرادی که پوست سرخ و سفید دارند گرم و تر و اگر رنگ پوست به سمت زردی برود گرم و خشک هستند.رنگ سوخته و بادمجانی یا گندمی تیره را می‌تواند به خاطر سردی مزاج باشد.باید این ۱۰ مولفه را در نظر بگیریم و همه را در مجموع دیده تا پزشک به برایندی برسد.

درباره افعال درونی نیز اگر گوارش و هاضمه فرد خوب باشد، زود گرسنه شود، مشکلات گوارشی و رشد نداشته باشد و زود غذا را هضم کند و رشد بدن خوب باشد، نشان دهنده گرمی مزاج و اگر رشد بدن کم باشد یا هاضمه و دفعش مشکل داشته باشد و غذا زود هضم نشود و اشتهای فرد کم باشد،نشان دهنده سردی است.این مزاج‌های طبیعی است و خیلی اوقات با مزاج های غیر طبیعی مخلوط می‌شود؛در نتیجه مزاج شناسی کار راحتی نیست.

افرادی که نیاز به خواب زیادی دارند، نشان دهنده رطوبت مزاج آنهاست

درباره خواب نیز افرادی که نیاز به خواب زیادی دارند، نشان دهنده رطوبت مزاج آنهاست؛ یعنی هر چقدر فرد رطوبتی تر باشد به خواب بیشتر نیاز دارد و هر چقدر فرد خشک مزاج تر باشد، به خواب کمتری نیاز دارد؛ مثلا فردی می‌گوید با ۶ ساعت خواب، نرمال می‌شود و این میزان خواب برایش کافی و خوب است.

بحث دیگر، خروجی‌های بدن است. خروجی‌های بدن مثل ادرار، مدفوع، خونی که خارج می‌شود، ترشحات چشم و گوش حلق و بینی که هر چقدر  پر رنگ و بوی تندی داشته باشند، فرد گرم مزاج و هر چقدر کم بوده و بی رنگ باشند نشان دهنده سردی مزاج است.

درباره حالتهای روحی؛ افراد گرم مزاج معمولا درک و فهم سریعی دارند و مطلب را زود متوجه می‌شوند و انگیزه‌های قوی دارند واجراهای قوی دارند و معمولا قوت قلب خوبی دارند؛نترس تر بوده و ریسک پذیر تر از سرد مزاج ها هستند.

معمولا زیاد و تند صحبت می‌کنند و می‌توانند همه چیز را به هم متصل کنند و مثلا می‌توانند ۵ تا ۱۵ دقیقه درباره چیزی صحبت کنند و کلام از دست شان نرود. اما سرد مزاج ها تصمیم گیری پایینی داشته و ریسک کمتری دارند و معمولا افرادی هستند که ترسوتر هستند و معمولا در برخوردها افراد سرد مزاج حیا و وقار بیشتری دارند و کمتر شوخی می‌کنند.

رطوبتی مزاج ها در تصمیم گیری‌ها معمولا انعطاف پذیر تر هستند

درباره خشکی و رطوبت نیز رطوبتی مزاج ها در تصمیم گیری‌ها معمولا انعطاف پذیر تر هستند؛ یعنی وقتی مشاوره می‌دهیم زود تر از تصمیم خود پایین می‌آیند، اما افرادی که خشک مزاج هستند خیلی سخت از تصمیم خودشان عقب نشینی می‌کنند و سخت قانع می‌شوند و ثبات بیشتری در کارشان دارند.

اینها علامت‌هایی است که به آن جنس‌های دهگانه گفته می‌شود که در همه کتب‌های حکما به عنوان مزاج شناسی آمده و باید برایند اینها را در نظر بگیریم. ما در طب سنتی ۹مزاج طبیعی داریم، یکی معتدل و بقیه نیز از اعتدال خارج است.

بهترین نوع مزاج وجود ندارد

* بهترین نوع مزاج چه نوع مزاجی است؟

تقریبا این اصطلاح را در طب سنتی قبول ندارم که بهترین نوع مزاج کدام مزاج است؛ بلکه می‌گوییم هر فرد باید اعتدال مزاج داشته باشد و اعتدال مزاج خود فرد، بهترین مزاج فرد است. اینکه همه افراد را بخواهیم به سمت یک مزاج ببریم از نظر علمی و طب سنتی کار غلطی است؛ چون جامعه به افراد با مزاج های مختلف نیاز دارد؛ چون هر کسی در آن موقعیت اجتماعی و کاری و حتی خانوادگی که قرار دارد نیاز به یکسری روحیاتی دارد که مزاج‌های مختلف آن را تامین می‌کند؛ یعنی اگر همه مزاج گرمی و تری داشته باشند خیلی اتفاقات در جامعه نمی‌افتد؛ اما اگر کسی می‌خواهد سالم باشد باید مزاج خود را بشناسد و کارهایی که باید برای حفظ تعادل مزاج خود را بشناسد انجام دهد.

در طب سنتی بهترین مزاج  نداریم

مثلا فرد دارای مزاج سرد و خشک باید بداند در پاییز که سرد و خشک است دچار مشکلات روحی می‌شود؛ در نتیجه باید در پاییز تدابیر را بیشتر رعایت کند؛ برعکس کسی که مزاج گرم و تر دارد باید بداند در بهار و تابستان احتمال دارد به سمت سکته قلبی و مغزی برود؛ چون غلیان خون اتفاق می‌افتد و باید رعایت کند و بداند در بهار و تابستان تدابیر، پاکسازی و سبک زندگی خود را داشته باشد تا مریض نشود؛ در نتیجه در طب سنتی بهترین مزاج  نداریم و هرکس هر مزاجی دارد باید تعادل را نگه دارد و شرایط جسمی و روحیش به سلامتی منجر شود.

* درباره نوع غذاهایی که مزاج های مختلف باید استفاده کنند توزیع بدهید.

یک فرد گرم مزاج مثلا گرم و تر در سنین طفولیت تا رشد باید یک نوع سبک زندگی داشته باشد، در جوانی یک نوع سبک زندگی و در میانسالی که به سمت سردی می‌رود یک نوع سبک زندگی و در پیری و بالای ۶۰ سال که بدن حرارتش خیلی رفته و رطوبت اضافه می‌گیرد باید یک سبک زندگی داشته باشد. همه اینها در مناطق و اقلیم‌های مختلف و فصول متفاوت می‌شود؛ یعنی یک نفری که مزاجش گرم و تر است اگر در قم زندگی می‌کند باید در تابستان یک نوع تدبیر داشته باشد؛ اگر در تبریز باشد یک نو ع تدبیر و اگر در بندرعباس زندگی می‌کند یک نوع تدبیر داشته باشد.

چیزهای دیگری نیز اثر می‌گذارد؛ مثلا فرد گرم مزاجی که ۳۰ سال دارد و شغلش غریق نجات استخر است یا این فرد نانوا و یا آهنگر است و همیشه با حرارت مواجه است؛ یا کار فرد یدی است؛ مثلا کارگر ساختمان یا جرثقیل است یا کارمند و پشت میز است؛ سبک زندگی و تغذیه اینها زمین تا آسمان با هم فرق می‌کند.

 آقایان عموما گرم مزاج تر و خانم ها سرد مزاج تر هستند. مثلا آقای گرم مزاجی در منطقه گرم مزاج مثل قم زندگی می‌کند و به فرض حالا نیز در فصل تابستان است و شغلش هم با گرما ارتباط دارد؛ مثلا نانوا یا کارگر کوره پزی است. این فرد باید بداند در تابستان اوج مشکلاتش است و باید تغذیه خود را به سمت خنکی ببرد و بیشتر غذای خنک کننده مثل سوپ جو، شربت زرشک و رب انار بخورد.

در بین حبوبات، ماش خیلی بدردش می‌خورد؛ اما درباره یک فرد ۴۵_۵۰ ساله که در تبریز زندگی می‌کند و مزاجش به سردی می‌رود، مزاج شهرش نیز سرد بوده و زمستان نیز هست، فرد بازنشسته بوده و کاری ندارد و خانه نشسته؛ این فرد مستعد مشکلات بلغمی می‌شود.

در نتیجه باید غذاهایش را به سمت رفع بلغم برد؛ مثلا در هفته نخود آب را دو سه بار و انجیر و مویز نیز دو سه بار بخورد؛ همچنین ورزش و پیاده روی روزانه داشته باشد.این کارها باعث می‌شود از بیماری‌ها پیشگیری کند؛ یعنی همه بحث مزاج شناسی و سبک زندگی هنرش این است تا از یکسری مشکلات پیشگیری کنیم.

* آیا هر فرد می‌تواند مزاج خود را تشخیص دهد یا حتما باید متخصص طب سنتی انجام دهد

معمولا کار سختی است؛ البته برخی افراد علائم واضحی دارند. بعضی وقتها مزاج فرد آنقدر مشخص است که خود فرد نیز متوجه می‌شود اما درست ترین راه این است که با پزشک مشورت کنند. خیلی از پزشکان عمومی دوره‌های طب سنتی را گذراندند و می‌توانند مزاج شناسی را انجام دهند و متخصصان طب سنتی نیز می‌توانند اما خوب است مزاج را یک فرد متخصص تعیین کند.

* افرادی که گرم مزاج هستند و در مناطق گرم زندگی می‌کنند چه غذاهایی را بیشتر بخورند و چه غذاهایی را کمتر بخورند؛ضمن اینکه اکنون که در زمستان قرار داریم چی بخورند؟

برای افراد گرم مزاج در فصل سرد سال تقریبا زندگی راحت تر می‌شود و منع مصرفی ندارند؛ گرمی‌ها نیز چون کمک کننده است؛ می توانند مصرف کنند اما زیاده روی نکنند. البته این افراد در فصل پاییز و زمستان می‌توانند از غذاهای گرم و سرد به اندازه  استفاده کنند و می‌توانند هرچی بخواهند بخورند؛ اما اگر پاییز خشکی نباشد؛ چون پاییز مزاج سرد و خشک  دارد، افراد گرم مزاج در مناطق گرم می‌توانند غذاهای گرمی و سردی را با هم بخورند و منعی ندارند.

مثلا در بین حبوبات جو و ماش سرد و نخود لوبیا گرم است؛ این افراد می‌توانند از هر دو گروه این غذاها را استفاده کنند؛ مثلا آبگوشت بخورند و سوپ جو نیز منعی ندارد. معمولا می‌گوییم اگر گوشتها را به عنوان تغذیه استفاده کنیم،گوشت گوسفند و مرغ؛یعنی مرغ هایی که محلی باشند و زیاد چاق نباشند و نیز گوسفند، بهترین گوشت هستند. گوشت پرندگانی مثل بلدرچین، شتر گرم و کبک گوشت گرم هستند و بوقلمون نیز مثل مرغ است؛ اما غلظتش بیشتر و سخت تر هضم می‌شود.

بنده به بیماران می‌گویم مرغ زیر ۲ کیلو یعنی ۱.۸۰۰ تا ۱.۵۰۰ مرغ خوبی است، بدنش خیلی فضولات نداشته و سردی خیلی زیادی ندارد و می‌توانند راحت استفاده کنند. اما گوشت شتر، کبک و بلدرچین خیلی گرم هستند و باید در مصرف آنها احتیاط کرد؛ البته در زمستان می‌توانند استفاده کنند.

عسل و ارده شیره منعی ندارد و اما نباید زیاده روی کرد. از نظر صبحانه‌ها، گاهی پنیر با مصلحاتش که آویشن و گردوست را می توانند استفاده کنند. انواع مرباها منعی ندارد و تخم مرغ نیز بلامانع است.

درباره لبنیات می‌گوییم به طور کلی آن را به عنوان میان وعده بخورند نه با غذا. مثلا ماست را با پودر گلسرخ و نعنا، شیر را با گلاب یا عسل و پنیر را با آویشن یا گردو و دوغ نیز با آویشن، پونه و یا گل سرخ مصرف کنند؛ اینها در زمستان برای این افراد اذیت کننده نیست.

 در سبزیجات؛ در این فصل (زمستان) کرفس و کدو حلویی خوب است و منع مصرف ندارند. درباره کاهو و سبزی می‌گوییم سالاد را به عنوان میان وعده بخورند و با غذا نخورند و این افراد نیز در این مورد منع مصرف ندارند. در میوه‌ها نیز منع مصرف ندارند؛ مانند پرتقال، نارنگی و انار که می‌توانند مصرف کنند و خوب است.

افراد  سرد مزاج‌ در زمستان در مناطق سرد چی بخورند؟

افرادی که سرد مزاج هستند و منطقه زندگیشان نیز سرد است، در فصل سرد تا می‌توانند باید غذای سرد مزاج را کمتر بخورند و باید با مصلح مصرف کنند. به طور کلی لبنیات را کمتر بخورند؛ به خصوص اگر با شیر غذاهایی بپزند؛ مثلا شیر برنج و فرنی را با شیره انگور بخورند و اگر دوست دارند می‌توانند دارچین و زعفران به آن اضافه کنند، در فصل سرد خیلی خوب است. خوردن پنیر نیز تا حدی مشکلی ندارد؛ البته با همان مصلحاتی که گفته شده، اما ماست و دوغ را اصلا با غذا مصرف نکنند؛ البته اگر گاهی میان وعده استفاده کنند مشکلی ندارد.

می‌توانند کال جوش یا اشکنه را مصرف کنند؛ یعنی فقط کشک به همراه پیاز داغ و نعنا داغ و کمی گردو زردچوبه  به همراه آب باشد. این غذا در مناطق کویری زیاد مصرف می‌شوند اما در تبریز این نوع غذا وجود دارد و غذای خوبی است.

این غذا را می‌توان به جای استفاده تنها از ماست و دوغ  و لبنیات، این طور استفاده کنیم و با ادویه جات و سبزیجات معطر و پیاز و گردو مصرف کرد.

 در حبوبات؛ بیشتر نخود و لوبیا مصرف کنند و جو و ماش را کمتر مصرف کنند. نخود آب غذای خیلی خوبی است. حلیم و گوشت و سوپ حلیم خانگی نیز غذای خیلی خوبی است. آبگوشت غذای خیلی خوب است؛ به خصوص نخود لوبیا و گوشت آن خیلی خوب است و باید بیشتر مصرف کنند. آبگوشت به خیلی خوب است و تقویت هاضمه می‌دهد؛ چون مزاج سرد مزاج ها در زمستان  کمی ضعیف تر می‌شود.

در سبزیجات، کرفس و بادمجان خوب است؛البته کمتر از کدو مصرف کنند یا اگر خواستند کدو بخورند غذایی که با کدو درست می‌کنند خیلی خوب زعفران و دارچین  را به آن اضافه کنند؛ چون مقوی قلب و کبد هستند و معطر بوده و معمولا فرد از نظر روحی تمایل بیشتری برای مصرف دارد و سردی مزاج غذا را می‌گیرد.

به خصوص در غذاهای غلیظ‌تر مثل بادمجان و حلیم، کمک کننده است. این افراد می‌توانند در درست کردن غذا از شوید، آویشن زیره، ترخون و مرزه خشک کمک بگیرند و هم مزاج غذا را معتدل کنند و هم اینکه بتوانند آنها را همراه غذای سرد استفاده کنند؛ اما به صورت کلی این طور نباشد که مدام سردی بخورند و بخواهند گرمی به آن اضافه کنند.

خوردن گوشت گوسفند برای این افراد اولویت بیشتری دارد؛ البته افراد در سن بالا زیاده روی نکنند، اما قبل از ۴۰ سالگی به خصوص در این فصل گوشت گوسفند مناسب تر است و گهگاهی می‌توانند از بلدرچین و کبک استفاده کنند؛ البته نباید زیاده روی کنند، چون به کبد آسیب می‌زند.

میوه‌ها نیز شیرین باشد؛ انار و سیب و پرتقال ترش خیلی ضرر دارد؛در نتیجه تا می‌توانند نباید این نوع میوه‌های ترش را بخورند، اما میوه‌های شیرین به ویژه سیب شیرین و انار شیرین بسیار خوب است.

نارنگی و پرتقال شیرین نیز می‌توانند استفاده کنند، اما باید با احتیاط باشد و زیاده روی نکنند. مربای پوست پرتقال خیلی کمک کننده به این افراد است؛ همچنین رنده پوست پرتقال یا مربای آن نیز کمک کننده است.

 

منبع: فارس