تجارت ایران با کشورهای عضو پیمان شانگهای در حد متوسط قرار دارد و باید با تقویت روابط، ظرفیت‌های بالقوه تجاری با این کشورها را بیش از پیش فعال کرد.
سازمان همکاری شانگهای، سازمانی میان دولتی با جمعیت بالای یک و نیم میلیارد نفر است که برای همکاری‌های چندجانبه امنیتی، اقتصادی و فرهنگی تشکیل شده است. این سازمان در سال ۲۰۰۱ با هدف برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه پایه گذاری شد. این سازمان شامل ۹ عضو اصلی و ۳ عضو ناظر است که ایران نیز سال هاست بعنوان عضو ناظر در این سازمان حضور دارد. به بهانه سفر دیروز رئیس جمهور کشورمان به تاجیکستان برای حضور در این اجلاس، مروری بر سهم کشورهای عضو شانگهای از تجارت جهانی و وضعیت تجارت ایران با کشورهای عضو خواهیم داشت.
سهم شانگهای از تجارت جهانی
در سال ۲۰۰۱ کل تجارت کالایی کشورهای عضو سازمان معادل ۵۲۸ میلیون دلار بوده که در سال ۲۰۱۷ بیش از ۵۳۲ میلیون دلار صادرات و بیش از ۷۶۷ میلیون دلار واردات از جهان داشته است که به ترتیب سهمی ۶.۱۷ درصدی و ۳.۱۵ درصدی از کل صادرات و واردات جهان برآورد می‌شود.
از نظر تجارت درون گروهی، مجموع ارزش صادرات درون گروهی کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۱۷، در حدود ۳۲۹ میلیارد دلار بوده است. در این رابطه، کشور چین با ۵۲ درصد بالاترین و تاجیکستان با سهم ۱۸ درصد پایین‌ترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین مجموع ارزش واردات درون گروهی کشورهای عضو سازمان در سال مزبور نیز در حدود ۹۶۴ میلیون دلار بوده است. لذا کشورهای چین و تاجیکستان به ترتیب بالاترین (۴۶ درصد) و پایین‌ترین (۴۶/۰) درصد سهم را از این نظر داشته‌اند.
لازم به ذکر است، در سال مزبور ایران از لحاظ صادرات و واردات درون گروهی سازمان به ترتیب با سهمی در حدود ۵ درصد و ۴.۳ درصد در رتبه چهارم و هفتم قرار داشته است. در این میان بیشترین میزان صادرات ایران به شانگهای در سال مزبور به ترتیب به کشورهای چین، افغانستان، هند و پاکستان (حدود ۹۵ درصد از کل صادرات ایران به سازمان) و بیشترین واردات ایران از کشورهای چین، هند، روسیه (حدود ۹۶ درصد از کل واردات ایران از سازمان) بوده است. ایران با ۱۱ عضو اصلی و ناظر پیمان شانگهای شامل چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان، مغولستان، پاکستان، هند، افغانستان و بلاروس، دارای تجارت فرامرزی است که در این میان بیشترین حجم تجارت ایران با چین در سال ۱۳۹۹ به ارزش ۱۵ میلیارد و ۵۱۸ میلیون و هشت هزار و ۴۹۲ دلار است.
در حقیقت چین و روسیه قدرت‌های تعیین کننده در سازمان همکاری شانگهای و اصلی‌ترین شرکای تجارت فرامرزی با ایران محسوب می‌شوند، بنابراین چشم‌انداز مناسبی از روابط تجاری میان ایران و کشورهای عضو پیمان شانگهای می‌توان تصور کرد.
روسیه؛ منافع سیاسی مشترک، زمینه ساز تجارت پایدار
روسیه یکی از اصلی ترین اعضای سازمان شانگهای و همچنین حائز اهمیت برای ایران به حساب می‌آید. این کشور با جمعیت تقریبی ۱۴۴ میلیون نفر، یکی از کشورهای پرجمعیت اروپا است و یکی از کشورهایی است که در زمینه صادرات کالا از ایران مقصد بسیار خوبی برای بازرگانان ایرانی بوده و از اهمیت خاصی نیز برخوردار است. شرایط آب و هوایی این کشور باعث شده است تا امکان تولید و کشت بسیاری از محصولات کشاورزی را نداشته باشند، این موضوع یک امتیاز مثبت برای صادرات ایران به حساب می‌آید. در حال حاضر روسیه به عنوان یکی از بزرگ‌ترین شرکای تجاری ایران شناخته می‌شود و سالانه مقادیر قابل توجهی از انواع محصولات به این کشور صادر می‌شود.
پاکستان سالانه حدود ۶۰ میلیارد دلار واردات از کشورهای جهان دارد. سهم ایران از بازار این همسایه شرقی، کمتر از یک درصد است
جمعیت روسیه در سال‌های اخیر روند افزایشی دارد و از طرف دیگ شهر مسکو و اطراف آن به تنهایی بخش بزرگی از بازار روسیه را که معادل بازار اروپاست به خود اختصاص داده‌اند. می‌توان گفت این کشور ظرفیت زیادی برای واردات کالا از سایر کشورها را دارد. مجاورت ایران و روسیه مزیت مهمی برای افزایش صادرات به روسیه است چراکه باعث کاهش هزینه انتقال کالا و ضمانتی برای امنیت کالاهای ارسالی است. از لحاظ سیاسی و اقتصادی، ایران و روسیه منافع مشترک دارند و همین موضوع باعث می‌شود که واسطه‌های اقتصادی برای صادرات به روسیه حذف شود. روسیه رشد اقتصادی بالایی در سال‌های اخیر دارد. محدودیت‌های تجاری بین روسیه و اروپا، فرصت بی نظیری برای صادرات کالای ایرانی به روسیه را فراهم آورده است.
ازبکستان؛ بازار مصرفی بزرگ برای کشورهای جهان
پیمان حسنی کارشناس اندیشکده دیپلماسی اقتصادی دانشگاه امام صادق (ع) در خصوص اهمیت بازار مصرف کشور ازبکستان در گفتگو با خبرنگار مهر می‌گوید: در گذشته بازار ازبکستان، بازاری ساده و ارزان با کیفیتی متوسط بود و مردم قدرت خرید چندان خوبی نداشتند. اما امروزه با پیشرفت اقتصادی ازبکستان، قدرت خرید کالاها را به دست آورده و یک رقابت در بحث کیفیت در این کشور شکل گرفته است و کشورهای بزرگ دنیا به فکر ایجاد رابطه اقتصادی با این کشور هستند. یکی از تاثیرگذارترین کشورها و مهمترین آن‌ها در سازمان همکاری‌های شانگهای، ازبکستان است و یکی از اهداف صادراتی ایران به حساب می‌آید. صادرات به ازبکستان در سال‌های اخیر رشد بسیار خوبی را تجربه کرده است. یکی از اصلی ترین دلایل تجار و بازرگانان ایرانی برای صادرات به این کشور، ارتباط فرهنگی و جغرافیایی این دو کشور است.
قزاقستان؛ در میان ۲۰ کشور پیشرو در آزادی اقتصادی
این کارشناس روابط بین الملل در خصوص شرایط اقتصادی قزاقستان اظهار کرد: قزاقستان، یکی از اقتصادهای بزرگ آسیای مرکزی را در اختیار دارد. بر اساس آمار در سال ۲۰۱۴، شاخص آزادی اقتصادی قزاقستان در طی ۱۷ سال جهش ۲۲ رتبه‌ای را نشان داده است و به همین دلیل در بین ۲۰ کشور پیشرو در حوزه توسعه آزادی اقتصادی در جهان قرار گرفته است. در تشریح وضعیت اقتصادی قزاقستان به اختصار باید گفت اقتصاد این کشور مبتنی بر صادرات مواد خام (نفت، مواد معدنی و غلات) است. سهم مواد خام در تولید ناخالص داخلی، تجارت خارجی و درآمدهای دولتی این کشور بسیار بالاست. در میان محصولات صادراتی ایران به قزاقستان کالاهای مختلفی دیده می‌شود.
مجاورت ایران و روسیه مزیت مهمی برای افزایش صادرات است چراکه باعث کاهش هزینه انتقال و ضمانتی برای امنیت کالاهای ارسالی است
وی افزود: این مساله نشان از جذابیت بازار این کشور آسیایی دارد. قزاقستان از جمله کشورهای آسیای میانه بوده که در سالیان اخیر تلاش کرده تا نقش و سهم بیشتری در بازی‌های سیاسی و اقتصادی منطقه بازی کند. مقامات قزاقستان در چند سال گذشته همچنین به دنبال رونق بخشیدن به بخش صنعت گردشگری و توریسم این کشور بوده‌اند. قزاقستان بیشترین تولید ناخالص داخلی و درآمد سرانه را در میان جمهوری‌های تازه استقلال یافته دارد و نیز از اعضای مهم سازمان همکاری شانگهای است. قزاقستان یکی از کشورهای پایه‌گذار اتحادیه اقتصادی اوراسیا بوده که برخی کشورهای دیگر نظیر روسیه، بلاروس و قرقیزستان نیز عضو آن هستند.
قرقیزستان؛ قرابت فرهنگی زمینه ساز صادرات کالا
قرقیزستان یکی دیگر از اعضای سازمان شانگهای به حساب می‌آید. فرهنگ مردم این کشور بدون شباهت به فرهنگ سایر کشورهای آسیای میانه نبوده و با کشورمان نیز دارای قرابت‌های زیادی است. این شباهت‌های فرهنگی و اجتماعی می‌تواند پتانسیل خوبی برای صادرات به قرقیزستان باشد. قرقیزستان از جمله معدود کشورهای محصور در خشکی محسوب می‌شود که هیچ راه ارتباطی با آب‌های آزاد ندارد. قرقیزستان حدود ۹ استان دارد و از آب‌وهوای بسیار متنوعی برخوردار است. به نحوی که در برخی از مناطق آن آب‌وهوای گرم و در برخی مناطق دیگر هوای سرد حاکم است. این مسئله باعث شده تا قرقیزستان یکی از بهترین قطب‌های تولید محصولات کشاورزی و همچنین دامپروری شود. وجود معادن مختلف یکی دیگر از ویژگی‌های جغرافیای مناطق کوهستانی این کشور است. ویژگی‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی قرقیزستان باعث شده تا پتانسیل این بازار برای صادرات برخی اقلام و محصولات ایرانی بسیار بالا باشد.
رکورد شکنی ایران در بازار تاجیکستان
تاجیکستان یک کشور مسلمان است که اکثر مردم آن به زبان فارسی صحبت می‌کنند. به همین دلیل ارتباطات و تشابهات فرهنگی، اجتماعی، و سیاسی زیادی بین ایران و تاجیکستان وجود دارد. روابط تجاری بین این دو کشور از جمله صادرات به تاجیکستان، در گذشته بسیار قوی و پر رنگ بود. تا سال ۲۰۱۵ ایران دومین سرمایه‌گذار خارجی در این کشور به شمار می‌رفت. اما به دلیل برخی مسائل سیاسی، در چند سال اخیر، نقش ایران در این کشور کمرنگ شده است.
محصولات و کالاهایی که از تاجیکستان به کل جهان صادر می‌شود شامل مواردی همچون پنبه و منسوجات، انرژی برق، آلومینیوم، میوه و روغن گیاهی می‌شود. صادرات تاجیکستان به ایران نیز می‌تواند همین موارد را دربر گیرد. دوشنبه، به عنوان پایتخت تاجیکستان، یک منبع مهم برای تجارت این کشور است. البته که تاجیکستان با عضویت در WTO، صندوق بین المللی پول، سازمان ملل متحد، یونسکو، اکو، جامعه شورای مشترک المنافع، سازمان همکاری‌های شانگهای و بانک توسعه آسیا، توانسته جایگاه خود را در سطح جهانی تثبیت کند.
سهم ایران از بازار ۶۰ میلیارد دلاری پاکستان
طبق اعلام مرکز تجارت بین الملل، پاکستان سالانه حدود ۶۰ میلیارد دلار واردات از کشورهای جهان دارد. سهم ایران از بازار این همسایه شرقی، کمتر از یک درصد است. برنج مهمترین کالای صادراتی پاکستان به جهان و نفت خام، روغن حاصل از مواد معدنی و قیری بیشترین حجم واردات پاکستان از کشورهای جهان را تشکیل می‌دهد. این درحالیست که ایران در تأمین بسیاری از نیازمندی‌های پاکستان مانند گازمایع (ال پی جی)، فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی (نفت، قیر، نفت سفید، گازوئیل، بنزین، کودهای شیمیایی، تولیدات پلیمری و….)، لبنیات، خشکبار، لوازم خانگی، لوازم بهداشتی، لوازم ساختمانی، سیمان و بسیاری دیگر از کالاها این قابلیت را دارد که سهم بیشتری را از آن خود کند؛ و البته تأمین این نیازهای وارداتی برای پاکستان از طریق ایران بسیار اقتصادی‌تر از دیگر کشورهاست. آخرین آمار حاکی است حجم مبادلات تجاری ایران و پاکستان در سال ۱۳۹۹ کمی بیش از ۷۰۰ میلیون دلار و بصورت عمده به تبادلات تجاری در حوزه انواع سوخت و انرژی و کشاورزی اختصاص یافته است. بیشترین صادرات ایران به پاکستان همواره دربخش انرژی و شامل صادرات برق و گاز بوده است.
سرمایه گذاری هند در بندر چابهار
هند از دیگر کشورهای هدف برای صادرات کالاها و محصولات است. این کشور از نظر میزان جمعیت و قومیت‌های بسیار زیاد، بعد از چین دومین کشوری است که در تجارت نقش مهمی را ایفا می‌کند. سهل گرفتن در امر صادرات، کاهش هزینه معاملات تجاری، کاهش عوارض و حقوق گمرکی کالاهای صادراتی و خدمات، ایجاد محیط رقابتی بین‌المللی در داخل و فراهم کردن محیط صادراتی و نیز ارتقای بخش کشاورزی از اصول نظام تجارت کشور هند است. از تولیدات مهم بخش کشاورزی در هند، برنج، گندم، دانه‌های روغنی، پنبه، کنف، چای، سیب زمینی، محصولات لبنی و غیره و در بخش صنعت منسوجات، محصولات شیمیایی، فرآورده‌های غذایی، فولاد، سیمان، مواد معدنی و ماشین آلات و سخت افزار است. کالاهای وارداتی این کشور نفت خام و مشتقات نفتی، طلا و جواهرآلات، ذغال سنگ، گازهای نفتی است. با توجه به شرایط موجود، امکان افزایش صادرات به هند از سوی ایران وجود دارد و با سرمایه‌گذاری که کشور هند در چابهار انجام داده، در ترانزیت کالاهای ایران می‌تواند تأثیرگذار باشد.
تجارت ایران و اژدهای اقتصادی آسیا
بر اساس تازه‌ترین آمار و گزارش گمرک ایران مجموع تجارت ایران و چین (صادرات و واردات) در سال ۱۳۹۹ حدود ۱۴۵ میلیون و ۷۰۰ هزار تن به ارزش ۷۳ میلیارد دلار بوده که از این میزان ۱۱۲ میلیون و ۲۹۳ هزار تن را کالاهای صادراتی به ارزش ۳۴ میلیارد و ۵۲۶ میلیون دلار تشکیل داده است.
تا سال ۲۰۱۵ ایران دومین سرمایه‌گذار خارجی در کشور تاجیکستان به شمار می‌رفت
از مجموع صادرات ایران در سال قبل ۲۶ میلیون و ۶۰۰ هزار تن کالا به ارزش هشت میلیارد و ۹۰۰ میلیون دلار به چین بوده که از لحاظ وزنی ۲۳.۶ درصد و ارزش ۲۶ درصد کل صادرات کشورمان را در برمی‌گیرد. علاوه بر این واردات ایران از چین سه میلیون و ۵۰۰ هزار تن به ارزش ۹ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار ثبت شده است که از لحاظ وزنی ۱۰.۶ درصد و ارزشی ۲۵.۳ درصد کل واردات کشور را به خود اختصاص داده است. در مجموع تجارت خارجی ایران با چین کشور به حدود ۱۹ میلیارد دلار (تبادل کالای غیرنفتی) می‌رسد که سهم حدود ۱۳ درصدی از کل تجارت خارجی ایران را شامل می‌شود.
لزوم تقویت روابط با اعضای سازمان
با توجه به آمار فوق می‌توان گفت که تجارت ایران با کشورهای عضو پیمان شانگهای در حد متوسط قرار دارد و باید با تقویت تعامل با کشورهای عضو این سازمان منطقه‌ای، ضمن تأمین نیازهای سیاسی و امنیتی، ظرفیت‌های بالقوه تجارت ایران با کشورهای عضو را بیش از پیش فعال ساخت.
کارشناسان معتقدند تنها عضویت در این پیمان برای جهش روابط دیپلماسی اقتصادی کشور کافی نیست و برای ایجاد فرصت‌های بزرگ اقتصادی لازم است که با هر یک از کشورهای عضو نیز روابط دوجانبه قوی برقرار کنیم که انعقاد موافقتنامه‌های تجارت ترجیحی، کاهش منطقی نرخ‌های تعرفه‌ای به ویژه از سوی ایران و همگرایی در نرخ‌های تعرفه کالایی، شناخت دقیق بازارهای هدف به منظور گسترش صادرات غیر نفتی، رفع موانع سرمایه گذاری خارجی کشورهای عضو شانگهای در صنایع بالادستی ایران و پیگیری اجرای تفاهمنامه همکاری‌های ۲۵ ساله ایران و چین از طریق ایجاد پروژه‌های درون سازمانی شانگهای از جمله ابزارهای آن می‌تواند باشد.
