جامعه‌ای که پیامبر (ص) بر اساس مبانی اسلام تأسیس کرد، جامعه‌ای مبتنی بر ارزش‌های اخلاقی و الهی و کمالات انسانی است و بی‌طرفی افراد جامعه و دولت نسبت به ارزش‌ها و کمالات و اخلاقیات بی‌معناست.
امروز ۲۸ صفر سالروز رحلت پیامبر اعظم (ص) است. وجود مقدسی که خداوند متعال تمام جهان را به یمن او و عترت پاکش آفرید و نور او اول مخلوق خداوند است. پیامبری که خداوند حکیم بارها در قرآن کریم او را ستوده است. امام باقر (علیه السلام) در روایتی چنین می‌فرماید: «من أصیب بمصیبة فلیذکر مصابه بالنبی (صلی الله علیه و آله) فانه من أعظم المصائب» (کافی ج ۳ ص ۲۲۰) هر کس به مصیبتی گرفتار شد، پس باید مصیبت خود را نسبت به پیامبر (صلی الله علیه و آله) بیاد آورد پس همانا که مصیبت پیامبر از بزرگترین مصیبت‌هاست.
پیامبر خاتم آینه تمام‌نمای اخلاق، زهد و پرهیزگاری بودند و در پرتو آموزه‌ها و رهنمودهای نجات بخش ایشان مسلمانان، فصل نوینی را در تاریخ بشریت رقم زدند. آخرین فرستاده پروردگار با رهنمون ساختن بشر به سوی سعادت حقیقی و نمایان کردن جلوه‌های دیگری از دنیای هستی به پرورش امتی یکتاپرست و آزادیخواه در سراسر گیتی پرداختند. هدف ایشان تحول فرهنگی جامعه بشری بود.
در نزد متفکران علوم اجتماعی، پی‌ریزی جامعه ایده آل دغدغه‌ای دیرینه است و هرکدام طرحی برای ساختن جامعه مطلوب ارائه داده‌اند: اوتوپیا، مدینه فاضله، شهر خدا، جامعه بی طبقه و… اسم‌های آشنایی برای طرح جامعه ایده آل است. در اسلام، هم در مقام طرح و هم در بنای جامعه ایده آل نمونه قابل مطالعه وجود دارد و دست مسلمانان در این زمینه تهی نیست. دوران حاکمیت ده ساله پیامبر (ص) در مدینه النبی زمان پی‌ریزی یک جامعه نوین است که هم در زمان خود و هم در دوره‌های بعدی می‌تواند الگو قرار بگیرد.
جامعه‌ای که پیامبر (ص) براساس مبانی اسلام تأسیس کرد و اندیشه حکومت اسلامی را در آن ترویج نمود، جامعه‌ای مبتنی بر ارزش‌های اخلاقی و الهی و کمالات انسانی است و بی طرفی افراد جامعه و دولت و حکومت نسبت به ارزش‌ها و کمالات و اخلاقیات بی معناست، در حالی که جامعه مدنی غربی چنین است. جامعه دینی و حکومتی که پیامبر (ص) موسس آن بود بر مبنای مشروعیت نظام با منشأ الهی بنا شده است.
پیامبر(ص) در سبک زندگی مردم تحول اساسی ایجاد کرد
به همین مناسب قصد داریم با بررسی الگوی حضرت محمدمصطفی (ص) در ایجاد انقلاب فرهنگی و اجتماعی، به تبیین ویژگی‌های حکومت رسول الله (ص) بپردازیم، از این رو به گفتگو با محمدجواد یاوری، پژوهشگر تاریخ اسلام نشستیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید.
فرهنگ جامعه جاهلیت؛ متأثر از خواسته‌ها و امیال انسانی
حجت الاسلام محمدجواد یاوری، پژوهشگر تاریخ اسلام و استاد حوزه علمیه قم با بیان اینکه پیش از بعثت حضرت رسول (ص) وضعیت فرهنگی و اجتماعی متأثر از نظامات قومی و قبیله، منفعت طلبی، باورها، ارزش‌ها و رفتار جناح‌ها و جریان‌های حاکم در جزیرةالعرب بود. گفت: در آن زمان وضعیتی در جامعه حاکم بود که در آن، توجهی به ارزش‌ها و باورها و مسائل دینی و مذهبی وجود نداشت، چراکه در این صورت جامعه در مسیر پیشرفت، عدالت، تقوا و توحید قرار می‌گرفت و توزیع قدرت، ثروت و جایگاه اجتماعی در آن جامعه به نفع جریان توحید محور، رقم می‌خورد، در این بین عده‌ای از افراد سودجو در پی تحقق اهداف خود، تلاش کردند تا جریان شرک و نظامات قومی و قبیله‌ای را ضمیمه اقدامات خود کنند و با تکیه بر آن، خواسته‌ها و اقدامات خود را توجیه کنند.
تغییرات فرهنگی عصر پیامبر (ص)
وی افزود: نتیجه این نوع نگرش و رفتار، به وجود آمدن جامعه‌ای بود که فرهنگ متأثر از دین و آئین انبیا گذشته را کنار گذاشته و فرهنگ متأثر از خواسته‌ها و امیال، را جایگزین میراث پیشینیان نمود. به عنوان مثال نگاهی که «زن» را جنس درجه دوم می‌دانست و او را ضعیف می‌خواند، جایگاه و شخصیتی برای او قائل نبود و حتی گاهی به خاطر مسائل دنیوی، حق زندگی را از او می‌گرفت و زنده به گورش می‌کرد. یا مسائل و رقابت‌هایی که هیچ بنیانی نداشت و بر پایه ظلم و ستم بود، حتی نوع پوشش مردم و خوراک متأثر از نگاه دوران جاهلیت بود، در تربیت فرزند و انتخاب شغل نیز نگاه غیر ارزشی و ناپسند حاکم بود.
یاوری با اشاره به انقلاب پیامبر اکرم (ص) در مسائل فرهنگی و اجتماعی عنوان کرد: برای تغییر سبک زندگی مردم، تأثیر گذاری در نوع نگاه مردم، باورها و ارزش‌های آنها، رفتارهای دینی، اخلاقی و اجتماعی و تغییر فرهنگ جاهلیت، به یک فرهنگ عمیق که قدرت رویارویی و هماوردی با فرهنگ عصر جاهلیت را داشته باشد، نیاز داشت، فرهنگی که بتواند تغییرات عمیق ایجاد کند، با دل و جان مردم ارتباط عمیق برقرار کند و ارزش افزوده و زندگی مردم را متأثر از خود کند.
تحول اساسی در حوزه سبک زندگی
وی با بیان اینکه دین مبین اسلام، ظرفیت‌های فرهنگی و اجتماعی مؤثری را برای مردم به ارمغان آورد، تصریح کرد: دین اسلام، به ویژه در حوزه سبک زندگی و روابط اجتماعی مردم و به عبارتی در حوزه رفتارهای اجتماعی مردم، آداب و رسوم و سبک زندگی آنها تحول اساسی ایجاد کرد. به عنوان نمونه همانطور که اشاره کردیم، زن در این وضعیت فرهنگی جدید که اسلام نامیده می‌شد، دارای شخصیت، جایگاه و منزلت شد، توانایی‌های او مورد توجه قرار گرفت، در حوزه روابط اجتماعی مردم با یک دیگر، در زمینه خوراک و پوشاک افراد نیز تحولات اساسی اتفاق افتاد. در این دوران فرهنگ جامعه نه تنها متأثر از فرهنگ عصر جاهلیت که نگاه‌های قومی و قبیله‌ای، وابستگی‌های خونی ملاک برتری و تمایز افراد نبود، بلکه تقوا و ایمان و حرکت در مسیر توحید، ملاک و پایه اقدامات بود و به نوعی تمام دستورات پیغمبر اکرم (ص) جایگزین همه مسائل فرهنگی و اجتماعی قبل شد.
در دوران پیغمبر (ص) تاکید بر مسائل ارزشی و بیان تأثیرات یک اقدام بر زندگی مردم، باعث می‌شد جامعه به سوی صلاح و منافع مشترک جامعه حرکت کنند
این پژوهشگر تاریخ اسلام، افزود: انقلاب پیامبر (ص) در تغییر وضعیت فرهنگی و اجتماعی جامعه چند نکته اساسی دارد، نخست اینکه باورها، ارزش‌ها و رفتارهای نادرست و ناپسند عصر جاهلیت به مردم یادآوری و آسیب‌های آن بیان می‌شد و پس از آن، باورها و ارزش‌های اسلامی در حوزه مسائل فرهنگی و اجتماعی برای آنها تبیین و ظرفیت‌های آنها برای مردم روشنگری می‌شد، در ادامه نیز تأثیراتی که این نوع نظام بر جامعه داشت، مشخص می‌شد، بنابراین مردم با درک تأثیرات و تفاوت‌های عصر پیغمبر (ص) و عصر جاهلیت و اطلاع از مسئله ایمان، کرامت انسان، سعادت آدمی در دنیا و آخرت، رفتارهای اجتماعی، تأثیرات دنیوی و اخروی اعمال و … از وضع موجود خشنود می‌شدند.
وی با اشاره به تأثیر دستورات اسلام بر زندگی مردم، اشاره و تصریح کرد: در دوران پیغمبر (ص) تاکید بر مسائل ارزشی و بیان تأثیرات یک اقدام بر زندگی مردم، باعث می‌شد جامعه به سوی صلاح و منافع مشترک جامعه حرکت کنند، به عنوان مثال در حوزه تعلیم و تربیت، زمانی که اسلام علم اندوزی را یک فریضه واجب و ضروری دانست، مردم به کسب علم و دانش روی می‌آوردند، در این دوره شاهد هستیم که مردم قدرت مطالعه دارند و به هر میزان که علم آنها بیشتر شود، عقلشان کامل‌تر و قدر درک و فهم و تحلیل مسائل در آنها بیشتر می‌شود.
ریشه و بنیان انقلاب فرهنگی حضرت رسول (ص) خوش خلقی ایشان بود
یاوری افزود: نکته مهم دیگری که در خصوص انقلاب پیغمبر اکرم (ص) باید بدان توجه کرد، اطلاع از آداب و رسوم و ارزش‌هایی است که در چنین وضعیتی، در جامعه ناهنجاری ایجاد می‌کردند و مانعی در مقابل شکل‌گیری امت اسلامی بودند، موانعی که موجب می‌شدند تا سیر گسترش اسلام و تحول در نهضت فرهنگی و اجتماعی اسلام، تحقق نیافته و حتی با تأخیر صورت گیرد.
وی با اشاره به واقعه فتح مکه تصریح کرد: فتح مکه به این خاطر اتفاق افتاد که بنی‌امیه و یا مشرکان قریش به عنوان عامل ترویج این فرهنگ و آداب و رسوم جاهلی در جامعه، مانعی بر سر راه گسترش اسلام و ترویج فرهنگ اسلامی بودند؛ در حالی که پس از فتح مکه، ما شاهدیم که «فی دین الله افواجا» اتفاق می‌افتد و مردم گروه، گروه و موج، موج، به سمت و سوی اسلام می‌آیند، چراکه دیگر مانعی بر سر راه اسلام نیست، در مرحله بعد، امت اسلامی، نیاز به متولی دارد، یعنی پیامبر رحمت، بعد از ایجاد وضعیت فرهنگی و اجتماعی بر پایه ایمان، تقوا و توحید، یک جریانی را جامعه طراحی که مدیریت و حاکمیت جامعه است.
این کارشناس تاریخ اسلام در ادامه گفت: ریشه و بنیان اساسی انقلاب حضرت رسول (ص)، همان آیه شریفه قرآن کریم است که می‌فرماید، «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ»: بر اثر بخشایش خداوند تبارک و تعالی با مردم مهربان گشتی و اگر تندخو و سخت دل بودی مردم از پیرامونت پراکنده می‌شدند؛ پس اینکه مردم به سمت و سوی ایشان آمدند، ریشه‌اش خوش اخلاقی پیامبر (ص) بوده، این انقلاب فرهنگی و اجتماعی پیامبر یک بنیان و مبانی هم می‌خواهد، یعنی باید این کار فرهنگی به صورت نرم و با آداب و رسوم اتفاق بیفتد، یعنی شخصی که متولی این کار است، باید صبور باشد، آن وقت، عنایت الهی هم پشتیبان او خواهد بود.
وی در ادامه عنوان کرد: برای جامعه امروز ما و برای الگو برداری از انقلاب فرهنگی و اجتماعی، به نظر می‌رسد که باید یک بازخوانی از سنت نبوی اتفاق بیفتد، ما متأسفانه هنوز منبعی از سبک زندگی حضرت محمد (ص) در اختیار نداریم، ما به شدت نیاز به یک محتوا از سبک زندگی پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) داریم تا در اختیار نسل جدید قرار بدهیم، به نظر می‌رسد که لازم است انقلاب فرهنگی پیامبر (ص) مدون شود و در مراکز قانون گذاری ما به شکل یک مصوبه اساسی، متولیان ما ملزم شوند به در دستور کار قرار دادن و جریان سازی این موضوع. قوانین ما باید برگرفته از سیره حضرت رسول (ص) باشد، رسانه‌های ما باید سیره اهل بیت را منعکس کنند و باید تلاش کنیم تا موانع را برطرف کنیم، در واقع نیاز ضروری جامعه امروز ما به سبک زندگی اهل بیت (ع) یک اولویت فرهنگی بسیار مهم است.
یاوری در پایان گفت: امیدواریم به زودی جامعه ما به سمت و سویی حرکت کند که سبک زندگی و سیره پیامبر و اهل بیت (ع) را الگوی خود قرار دهد.
