فردین افتخاری، تحلیل‌گر مسائل منطقه‌ای با انتشار یادداشتی در پایگاه تحلیلی میدل‌ایست‌آی با عنوان «تنش‌ها میان ایران و آذربایجان ناشی از تحرکات اسرائیل و مسائل ژئوپلیتیک است» با اشاره به زمینه‌های ژئوپلتیکی تنش‌های اخیر، مدعیست جمهوری اسلامی تنها زمانی که دغدغه‌ها و هشدارهایش از جانب جمهوری آذربایجان مرتفع شود، حاضر به عقب‌نشینی از این مناقشه خواهد شد.
شکاف در اعتبار منطقه‌ای
جنگ قره‌باغ در سال 2020 میان آذربایجان و ارمنستان تاثیر عمیقی بر نفوذ و سیاست‌های ایران در قفقاز جنوبی داشت. تهران نه بر جهت‌گیری و نتیجه درگیری‌های نظامی تأثیر گذاشت و نه از نفوذ دیپلماتیک قابل‌توجهی در مذاکرات آتش‌بس و توافق صلح ناشی از آن برخوردار بود.
هر چند ایران مهم‌ترین قدرت منطقه‌ای در این درگیری بود که هم با ارمنستان و هم با آذربایجان مرز مشترک داشت، اما مواضع و کنش‌‌گری ترکیه و روسیه به نوعی تهران را به حاشیه برد. تهران در شرایطی قرار گرفت که مجبور بود هم‌راستا با آنکارا و مسکو از فتوحات ارضی باکو حمایت کند و این حاکی از انحرافی چشمگیر از موضع سنتی‌اش در حمایت از ارمنستان بود.
آذربایجان در حالی که حمایت نظامی ترکیه، اسرائیل و پاکستان را پشت سر خود احساس می‌کند، پنداشته که می‌تواند در برابر قدرت منطقه‌ای ایران عرضه اندام کند. در ماه گذشته، باکو میزبان مانور مشترک نظامی با آنکارا و اسلام آباد بود که هدف از آن تقویت بیش‌تر روابط میان این سه کشور و تقویت تلاش‌های ضدتروریستی اعلام شد.
این رزمایش مشترک مغایر با مفاد کنوانسیون وضعیت حقوقی دریای خزر است که حضور نیروهای مسلح متعلق به طرفین در دریای خزر (آذربایجان ، ایران ، قزاقستان ، فدراسیون روسیه و ترکمنستان) را ممنوع می‌کند. در ادامه این رزمایش، باکو با ایجاد اختلال در تردد کامیون‌های ایرانی از جاده‌ای که از سرزمین‌های تازه تصرف شده آذربایجان عبور می‌کند، ارتباط ایران با ارمنستان را به صورت ضمنی به چالش کشید. آذربایجان با ایجاد ایست بازرسی، شروع به اخذ هزینه عوارض سنگین از کامیون‌های ایرانی کرد و حتی دو کامیون دار ایرانی را بازداشت کرد.
به خلاف آن‌که آذربایجان تلاش دارد وقایع اخیر را به عنوان روال عادی امور تلقی کند، تهران این آذربایجان جدید و قاطع را در نمایی بزرگ‌تری به تصویر می‌کشد، که بر اساس آن باکو نقش عروسک ضد ایران را برای دیگر قدرت‌های منطقه‌ای متخاصم با ایران، مانند اسرائیل، بازی می کند.
تهران در ابتدا سپاه پاسداران را موظف کرد تجهیزات و نیروهایش را در سراسر مرز شمال غربی کشور مستقر کند. اما این تنها بخش کوچکی از برنامه بزرگ ایران برای تحت فشار قرار دادن باکو بود. چند روز بعد، تهران مانور نظامی خود را در نزدیکی مرز آذربایجان آغاز کرد و اعلام کرد هرگز «حضور رژیم جعلی صهیونیستی» در نزدیکی مرز ایران و “هیچ تغییری در مرزها و ژئوپلیتیک منطقه» را تحمل نخواهد کرد. این حرکت نادر، در کنار اظهارات تند مقامات ایرانی، نشان می‌دهد که تهران واقعاً نگران احتمال تغییرات ژئوپلیتیکی شدید در نزدیکی مرزهای خود است.
روزنامه کیهان ادعا کرده که بر اساس یک طرح ترکی-آمریکایی، «رئیس‌جمهور غرب‌گرای ارمنستان» در «تبانی» با باکو قصد دارد استان سیونیک ارمنستان را به آذربایجان واگذار کند. استان سیونیک، سرزمین اصلی کشور آذربایجان را از جمهوری خودمختار نخجوان جدا می کند و مرز ارمنستان با ایران را تشکیل می دهد. توافقنامه صلح 2020 بین آذربایجان و ارمنستان تضمین داده که برای اتصال آذربایجان به نخجوان کریدوری از طریق استان سینیک اختصاص داده شود. قبلاً همه ارتباطات از طریق ایران در جنوب یا ترکیه در غرب برقرار می‌شد.
ماجراجویی سرزمینی
از نگاه ایران، این تل آویو است که باکو را تحریک می‌کند تا سیاست جنگ‌طلبانه‌ای علیه تهران اتخاذ کرده و وضعیت موجود ژئوپلتیک را به چالش بکشد. عنوانی که تهران برای رزمایش‌های مداوم خود در شمال غرب کشور انتخاب کرده نیز قابل تامل است: فاتحان خیبر؛ که در واقع اشاره به نبرد خیبر در سال 628 میلادی دارد که در طی آن پیامبر اسلام به مقابله با یهودیان قلعه خیبر پرداخت که مشغول تحریک قبایل عرب علیه مسلمانان مدینه بودند.
رهبری نیز به تازگی به جمهوری آذربایجان در مورد همسویی با اسرائیل هشدار داده و خاطرنشان کردند کسانی که فکر می‌کنند امنیت با اتکا به خارجیان تأمین می‌شود باید بدانند که هزینه سنگینی خواهند پرداخت.
بازسازی اعتبار منطقه‌ای
نوع و مقیاس تجهیزات نظامی مستقر در مرز نشان می‌دهد ایران قصد دارد باکو را از ماجراجویی سرزمینی باز دارد، اما تهران در نهایت می‌خواهد از درگیری مسلحانه اجتناب کند. با این حال اگر اوضاع بدتر شود و آذربایجان تصمیم نداشته باشد که نگرانی‌ها و هشدارهای تهران را جدی بگیرد، ایران ممکن است از مرز عبور کند تا مانع از تصرف خاک ارمنستان شود. یک عامل کلیدی در آن وضعیت این است که تا چه حد متحدان آذربایجان -در درجه اول ترکیه- آماده حمایت از باکو و مشارکت مستقیم در مقابله با ایران خواهند بود.
در این میان، به نظر می‌رسد ایران مصمم است بدون تأیید خطوط قرمز امنیت ملی خود، ایجاد سطح بازدارندگی معتبر و تأکید بر نقش منطقه‌ای غیرقابل انکار خود -که در میان تحولات امنیتی اخیر در قفقاز جنوبی تا حدودی مخدوش شده- عقب نشینی نکند.
